fot.domena publiczna Kompania Szturmowa 3 Brygady Wileńskiej AK wychodzi z kościoła w Turgielach, na czele Romuald Rajs (fot. domena publiczna)

Profesor Grzegorz Motyka, wielokrotnie nagradzany badacz polskiego ruchu oporu w czasie drugiej wojny światowej oraz stosunków polsko-ukraińskich przyjrzał się głośnej biografii „Burego”, wydanej przez białostocki IPN. Nie zostawił na książce suchej nitki.

Ukazanie się pod szyldem białostockiego oddziału IPN książki Michała Ostapiuka „Komendant Bury” wywołało prawdziwą burzę. Niedługo później Instytut Pamięci Narodowej opublikował na swoich stronach anonimowe oświadczenie informujące, że ustalenia śledztwa S 28/02/Zi , w którym prokurator uznał, że postępki „Burego” noszą znamiona ludobójstwa, są wadliwe. Dokument opublikowany przez IPN kończy się słowami: „W świetle obowiązującego prawa Romuald Rajs i Kazimierz Chmielowski są zatem niewinni”. Na głosy krytyki, które odezwały się z różnych stron, nie trzeba było długo czekać, a polski ambasador na Białorusi został wezwany przez rząd w Mińsku w celu złożenia wyjaśnień.

Na stronach „Wyborczej” do wartości merytorycznej książki Michała Ostapiuka oraz poziomu jego warsztatu badawczego odniósł się profesor Grzegorz Motyka. Swój wywód paradoksalnie zaczął od  Sienkiewicza i „Trylogii”, podkreślając, że pisarz tworzący ku pokrzepieniu serc może przejść do porządku dziennego nad niecnymi postępkami swoich bohaterów. Za przykład podał Kmicica, klepiącego pacierze przy krzykach mordowanych. Zaznaczył jednak, że takie postępowanie nie przystoi historykowi i poważnej instytucji państwowej:

Tymczasem książka Michała Ostapiuka „Komendant Bury” i oparty na niej komunikat IPN to iście kawaleryjska szarża na warsztat badań historycznych.

Książka Ostapiuka dotyka między innymi tematu spalenia przez oddział Romualda Rajsa pięciu białoruskich wsi (Zaleszan, Zani, Szpaków, Wólki Wygonowskiej i Końcowizny). Zginęło wówczas 79 osób – mężczyzn, kobiet, dzieci i starców. Wszyscy narodowości białoruskiej. Jak pisze Motyka:

Romuald Rajs „Bury” zeznał na procesie, iż kazał te wsie spalić, „zasadniczo biorąc, na podstawie faktu, że ludność ta nie repatriowała się do Związku Radzieckiego”. Tym samym przyznał, iż chciał przymusić Białorusinów do wyjazdu do ZSRR. Ostapiuk zna tę wypowiedź, ale do niej się nie odnosi. Wielokrotnie niczym mantrę natomiast powtarza, że „akcja była wymierzona w ludność skomunizowaną.”

Krytyka bez pardonu

Jak możemy przeczytać w recenzji Grzegorza Motyki, partyzanci wkroczyli do Zaleszan 29 stycznia, udając oddział KBW. Zjedli śniadanie i obiad, po czym mieli spokojnie odejść, jednak – jak to ujmuje Ostapiuk – mieszkańcy „pozwolili sobie na okazanie im lekceważenia”.

„Bury” i „Szczepcio” z 3 Wileńskiej Brygady AK (fot. domena publiczna)

W odpowiedzi na ów „brak szacunku” wieś została spalona. Mieszkańcy zostali w większości zgromadzeni w jednym gospodarstwie. Reszta kryła się pośród zabudowań. Dwie osoby nawet próbowały gasić pożar, jednak zostały przy tej czynności zabite przez ludzi „Burego”. Jak ironicznie stwierdza Motyka:

W wiosce spaliło się co prawda 11 osób, w tym dziecko w kołysce, lecz to z winy samych mieszkańców.

W Zaniach 2 lutego zginęło więcej osób, bo aż 24. Motyka wyjaśnia, że zdaniem Ostapiuka nie była to wina „Burego”, ponieważ „po prostu chłopi nieroztropnie otworzyli ogień do partyzantów”. Żaden z tak zwanych „żołnierzy wyklętych” nie został jednak ranny. Co innego mieszkańcy wsi (w tym kobiety i dzieci):

Część ofiar została co prawda „zastrzelona z pełną premedytacją”, ale „nie można wykluczyć”, że „Buremu” o tym nawet nie doniesiono. Inaczej było w Szpakach, gdzie zabito siedem osób i akcja ta „mogłaby być uznana za przeprowadzoną zgodnie z rozkazem „Burego”, gdyby nie ewentualność zabójstwa młodej dziewczyny i gwałtu na drugiej.” […] Chyba każdy dostrzeże, że Michał Ostapiuk wierzy w dobrą wolę „Burego” niczym Kmicic w księcia Radziwiłła. Naiwne to oczywiście strasznie i nie należałoby się tym zbytnio przejmować, gdyby nie ranga, jaką jego książce nadał IPN.

Instytut Pamięci Narodowej na razie nie odpowiedział Grzegorzowi Motyce na krytykę książki oraz umieszczonego na stronach instytucji.

Źródło informacji:

• Książce IPN o „Burym” bliżej do „Trylogii” Sienkiewicza niż do pracy naukowej, wyborcza.pl [dostęp 21.03.2019].