fot.domena publiczna Zmarli „towarzyszyli” uroczystościom także dzięki portretom trumiennym.

Zastaw się, a postaw się – to przysłowie chyba najlepiej określa pogrzeby szlacheckie i magnackie doby I Rzeczpospolitej. Uroczystościom towarzyszył niebywały przepych, a w intencji zmarłego odprawiano nieraz nawet kilkaset mszy. Dokładano też starań, by on sam mógł… towarzyszyć ucztującym.

Portrety trumienne uchodzą za najbardziej chyba charakterystyczny i niepowtarzalny zabytek polskiego baroku. Z miedzianych, ołowianych, czasem drewnianych, najczęściej pentagonalnych obrazów wiszących na ścianach kościołów (a dziś najczęściej muzeów) spoglądają na widza werystycznie odmalowane twarze osób zmarłych w XVII i XVIII w: szlachty, rzadziej duchownych i mieszczan.

„Bez herbów, bez katafalku”? Niemożliwe!

Portrety trumienne, obok rzadkich już dziś chorągwi nagrobnych i fragmentów architektury okazjonalnej, a także kazań, rysunków i opisów są pozostałością po okazałych uroczystościach pogrzebowych organizowanych w Rzeczypospolitej epoki baroku. [Jak]  pisał w testamencie kanclerz litewski Albrycht Stanisław Radziwiłł (zm. 1656):

Pogrzeb jako najprostszy niech będzie, nie pogański, ale katolicki. Ciało moje grzeszne aby nie końmi w dzień pogrzebu wieziono, ale ubodzy nieśli […]. Ciało w szaty czarne ubrać proste, krucyfiks i koronkę prostą dawszy w ręce i szkaplerz na szyję włożyć. Mary czarnym suknem jako paklakiem [proste grube sukno] nakryć, bez herbów, bez katafalku w kościele, bez prowadzenia koni i inszych aparatów dla pompy.

O co, dla Boga, proszę, a co by się na materyą dla ciała wydać mało […],pierścionków, łańcuszków ani żadnej materyjej jedwabisty nie kłaść, gości obcych niewiele prosić na pogrzeb, najwięcej księży, ubogich, zakonników. Kazanie albo żeby nie było, albo żeby nie chwalono …

Księżna-wdowa, Krystyna Anna z Lubomirskich, jak się zdaje, nie posłuchała woli męża, o czym świadczy zachowany do dziś obraz przedstawiający Albrychta Stanisława na ozdobnych marach (nie dysponujemy jednak opisem pogrzebu).

fot.Tadan/CC BY-SA 3.0 Portrety trumienne umieszczano tak, by zmarły mógł „towarzyszyć” żałobnikom. Na zdjęciu trumna Jana Karola Opalińskiego.

Staropolskie pogrzeby magnackie wzorowano na ceremoniach pogrzebowych władców Rzeczypospolitej. Te zaś stanowiły przystosowaną do katolickiej liturgii syntezę upowszechnionych przez literaturę humanistyczną wzorców rzymskich, cesarskich i włoskich. Szczególną rolę w nadaniu im uroczystej oprawy odegrał nadworny artysta polskich Wazów, Włoch Giovanni Battista Gisleni.

Pierwszym etapem ceremonii było wystawienie na widok publiczny wstępnie zabalsamowanego ciała zmarłego w domu lub miejscu zgonu. Okres dzielący zgon od pogrzebu trwał przynajmniej miesiąc, a nieraz się jeszcze wydłużał. W tym czasie zamawiano ozdobny katafalk stawiany przed ołtarzem (castrum doloris – zamek boleściwy, jak go zwano, zwieńczony był baldachimem, a jego dekoracje składały się na przemyślny program ideowy, czytelny dla uczestników ceremonii), malowano portrety zmarłego i jego przodków, przygotowywano tarcze herbowe, zamawiano okolicznościowe kazania i msze żałobne, zapraszano gości.

Karety, miecze i kazania

Gdy ukończono przygotowania, następowało wyprowadzenie ciała zmarłego w uroczystej procesji do świątyni. Orszak składał się często z wielu ozdobnych karet, służba przebrana była w żałobne stroje. Za karetą z trumną jechał na koniu ubrany w strój zmarłego archimimus. Po wkroczeniu do świątyni – zwyczajem pogrzebów królewskich – archiminus spadał z konia, łamano miecze, pieczęcie lub laski marszałkowskie, zależnie od godności piastowanych przez zmarłego. Portret trumienny umieszczano z reguły „w nogach” leżącej na castrum doloris trumny, tak aby zmarły symbolicznie uczestniczył w ceremonii i „patrzył” na obecnych (stąd weryzm malunku).

Sam pogrzeb trwał kilka dni, a podczas największych uroczystości odprawiano w dobrach zmarłego nawet kilkaset mszy żałobnych, wygłaszając przy tym wiele panegirycznych kazań. Koszta uroczystości bywały wysokie, wynosiły co najmniej kilkadziesiąt tysięcy złotych, albo i więcej, z czego największa część szła na pobożne ofiary.

Tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski.

Krytycy owych uroczystości – także katoliccy – zarzucali organizatorom nadmierne eksponowanie wątków pozareligijnych, przesadne koszta, dominację wątków panegirycznych. Mimo to, uroczyste pogrzeby organizowali nawet kalwiniści, nie bacząc na religijny nakaz skromności. Ważnym argumentem podnoszonym przez obrońców owych ceremonii była tradycja i wreszcie walor wychowawczy – bliska barokowej religijności demonstracja faktu, że śmierć czeka każdego, nawet najpotężniejszego spośród śmiertelników.

Ceremonialne pogrzeby nie były specyfiką Rzeczypospolitej. Podobne, czasem jeszcze bardziej wystawne uroczystości żałobne, organizowano w innych krajach, ale niemal wyłącznie przy okazji pogrzebów panujących. W Rzeczypospolitej, gdzie wiek XVII przyniósł decentralizację władzy, dodające splendoru ceremonie właściwe dworowi królewskiemu praktykowała magnateria. Od niej z kolei, z zachowaniem proporcji, wzory przejmowała bogata, a nawet średnia szlachta.

Paradoks – swoisty chichot historii – spowodował, że zachowane do XX w. portrety trumienne przedstawiają bogatą, czasem średnią szlachtę. Konterfekty członków najpotężniejszych magnackich familii nie zachowały się bowiem malowano je zwykle na srebrnej, a nie miedzianej, czy ołowianej blasze. Były więc na tyle cenne, że następne pokolenia zdecydowały się po prostu je przetopić. Hic transit gloria mundi…

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.