Zdanie, które podobno mówi wszystko o rządach Augusta III Sasa. Ale czy słusznie?

fot.domena publiczna August III Sas (fot. domena publiczna)

Czarna legenda potężnego ministra do dzisiaj ciąży na postrzeganiu okresu saskich rządów. Ale czy August III Sas rzeczywiście zgodził się na rolę marionetki? I czy jego najbliższy doradca doprowadził do destrukcji Rzeczypospolitej?

„Brühl, czy mam pieniądze?”. To pytanie kierowane, wedle anegdoty, przez króla Polski i elektora saskiego Augusta III do swojego wszechwładnego ministra Henryka Brühla (1700-1763). W powszechnej opinii było ono jedynym przejawem zainteresowania sprawami państwowymi ze strony monarchy.

Dawniejsza historiografia traktowała drugiego z kolei Wettyna na polskim tronie jako ograniczonego umysłowo sybarytę, przyglądającego się bezwolnie postępującej ruinie Saksonii, okupowanej przez Prusy w dobie wojny siedmioletniej (1757–1763), oraz całkowitemu upadkowi politycznemu Rzeczypospolitej.

Wszechwładny minister

Brühl, pełniący przez 25 lat – wedle opinii historyka Władysława Konopczyńskiego – rolę „oka, ucha i ręki królewskiej” urastał w tej wizji do roli głównego sprawcy wszystkich nieszczęść spadających na oba związane unią personalną kraje.

Z pewnością zasłużył sobie na opinię bezwzględnego karierowicza, doskonale poruszającego się w świecie dworskich intryg, wiedzącego, komu i kiedy należy się przypodobać. Już wśród współczesnych słynął z umiejętności wykorzystywania pełnionych funkcji do gromadzenia prywatnej fortuny.

fot.domena publiczna Henryk Brühl (fot. domena publiczna)

W Polsce utrzymywał wpływy, będąc arbitrem w podsycanej przez siebie rywalizacji wrogich koterii magnackich, głównie Potockich i Czartoryskich, a także sprzedając na masową skalę urzędy państwowe, co fatalnie pogłębiło nawyki korupcyjne wśród polskiej szlachty i magnaterii.

Wrogie sobie wystąpienia tłumił, odwołując się do pomocy stacjonujących na terenie Polski wojsk rosyjskich. Zarówno Rzeczypospolitej, jak i Saksonii nie przyniosła nic dobrego przyjęta przez Brühla linia polityki zagranicznej, oparta na bliskim sojuszu z Rosją i rywalizacji z Prusami Fryderyka II.

Zmiana percepcji

Najnowsze badania historyków wykazują jednak, że przy wszystkich winach samego Brühla, w ugruntowaniu się wyjątkowo negatywnych opinii o nim wśród potomnych mieli swój udział jego potężni wrogowie – Prusy, pragnące skompromitować w oczach Europy wrogą sobie Saksonię, a także dawne elity saskie, nie mogące pogodzić się z odsunięciem ich od steru rządów przez ambitnego nuworysza.

fot.domena publiczna August II i August III Sasowie (fot. domena publiczna)

Faworyzowanie wszechwładnego ministra przez Augusta III nie było przejawem bezradności tego ostatniego, lecz – czego dawniej nie dostrzegano – przemyślaną polityką, zmierzającą w Saksonii do ugruntowania tendencji absolutystycznych kosztem dawnych instytucji stanowych i starej arystokracji, w Rzeczypospolitej zaś do wzmocnienia pogrążonej w kryzysie władzy wykonawczej.

O ile na terenie elektoratu stworzony przez Brühla za przyzwoleniem króla system władzy przyniósł, przynajmniej na krótką metę, pozytywne efekty, o tyle w Rzeczypospolitej nie mógł podźwignąć państwa z kryzysu, którego przyczyny tkwiły u samych podstaw ustroju.

Czarną legendę ministra spopularyzował w swych powieściach Józef Ignacy Kraszewski.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Publikacja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.