fot.domena publiczna Hugo Kołłątaj (fot. domena publiczna)

Nie chodziło tylko o reformę szkolnictwa. W staraniach o utworzenie Komisji Edukacji Narodowej odbijało się – nowatorskie i budzące kontrowersje – przekonanie o tym, że naród to nie tylko stany uprzywilejowane.

„Trzeba nam ludzi zrobić Polakami, a Polaków obywatelami”. To fragment mowy posła Feliksa Oraczewskiego (1739–1799) wygłoszonej 11 maja 1773 roku podczas obrad sejmu, poświęconych planom utworzenia Komisji Edukacji Narodowej.

Mówca, zwracając się z prośbą o poparcie projektu, dowodził, że tylko nowoczesne szkolnictwo może być punktem wyjścia wszelkich prób reform: „Edukacja krajowa (…) będzie najpewniejszym źródłem wszystkich szczęśliwości naszych: trzeba nam ludzi zrobić Polakami, a Polaków obywatelami; stąd nastąpią wszystkie pomyślne dla kraju powodzenia”.

W słowach tych Oraczewski, późniejszy rektor Szkoły Głównej Koronnej, czyli Akademii Krakowskiej, zawarł – najprawdopodobniej z inspiracji króla Stanisława Augusta lub jego otoczenia – istotę i cel Komisji Edukacji Narodowej.

Zalążki nowego rozumienia narodu

Wedle zwolenników reformy oświaty, kluczem do uzdrowienia sytuacji w Rzeczypospolitej było wprowadzenie jednolitego systemu kształcenia, w którym prócz wiedzy z zakresu różnych nauk szczegółowych wychowankowie otrzymywaliby także formację obywatelską, pozwalającą im być aktywnymi i współodpowiedzialnymi za państwo obywatelami, uczestnikami życia politycznego przekonanymi o konieczności zreformowania przestarzałego ustroju politycznego i społecznego, nawet za cenę ograniczenia tradycyjnie pojmowanych wolności.

fot.domena publiczna Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym, obraz Marcello Bacciarellego.

W tej, a także w innych wypowiedziach Oraczewskiego podczas obrad sejmu 1773 roku widać zalążki kształtującego się powoli wśród reformatorów rozumienia narodu jako wspólnoty ogółu mieszkańców kraju, nie ograniczonej tylko do stanów uprzywilejowanych.

Działalność Komisji Edukacji Narodowej

Powołana do życia Komisja przystąpiła do reorganizacji szkolnictwa, mając do dyspozycji majątek skasowanych niedługo wcześniej jezuitów.

W ciągu kilku lat utworzono złożony z czterech szczebli system edukacji z dwoma Szkołami Głównymi – Koronną i Litewską, w postaci zreformowanych Akademii: Krakowskiej i Wileńskiej – oraz szkołami wydziałowymi, podwydziałowymi i, objętymi troską Komisji, choć jej formalnie nie podległymi, szkołami elementarnymi, prowadzonymi najczęściej przez parafie.

fot.domena publiczna Konstytucję Trzeciego Maja nazywano „masońską”. Na zdjęciu fragment obrazu Jana Matejki.

W 1775 roku powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, przygotowujące nowoczesne podręczniki i programy szkolne, a z biegiem czasu odpowiedzialne także za kontrolę poziomu nauczania. Zgodnie z hasłami Oświecenia, realizowanymi już częściowo wcześniej przez szkoły pijarskie, wysoką rangę nadano naukom przyrodniczym, językowi narodowemu, historii oraz wychowaniu obywatelskiemu.

Komisja Edukacji Narodowej, włączona na mocy Konstytucji 3 maja do Straży Praw (najwyższego, kolegialnego organu władzy wykonawczej), prowadziła działalność do upadku Rzeczypospolitej.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Publikacja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.

Poznaj niezwykłą historię naszego kraju: