fot.domena publiczna Wielu Polaków było przekonanych, że to Żydzi stworzyli komunizm. Na ilustracji fragment plakatu z okresu wojny polsko-bolszewickiej.

W międzywojennej Polsce połączenie antykomunizmu z antysemityzmem nie było niczym niezwykłym. Wróg – Żyd i komunista – ucieleśniał wszystko, co rzekomo zagrażało polskiej i katolickiej Rzeczpospolitej. Skąd wziął się ten stereotyp i czy miał oparcie w rzeczywistości?

Od XIX wieku poczynając przeciwnicy polityczni atakowali socjalistów argumentami antysemickimi. Uzasadnienie znajdowali zarówno w ideologii socjalistycznej, która odrzucała podziały narodowe i wyznaniowe, jak w stosunkowo licznym udziale Żydów w politycznym ruchu socjalistycznym. W oczywisty sposób oba te czynniki pozostawały ze sobą w związku. Socjaliści byli jedynym ruchem ideowym i politycznym, który w pełni akceptował równouprawnienie Żydów (nawet liberałowie nie byli w tym konsekwentni).

Równouprawnienie… i asymilacja

Z drugiej strony jednak socjalizm budził sympatie tylko w niektórych środowiskach żydowskich. Podejmował krytykę religii, także mozaizmu i odrzucał wiele elementów żydowskich tradycji i obyczajów. Ten problem powodował wśród ludności żydowskiej na ziemiach, które przed rozbiorami znajdowały się w Rzeczypospolitej, szczególnie szeroko występującą niechęć do socjalizmu, ponieważ były to obszary z ograniczonymi wpływami żydowskiej asymilacji. Socjaliści opowiadali się natomiast za równouprawnieniem Żydów, ale zarazem za ich całkowitą asymilacją. Jak zauważają to badacze tej problematyki, socjaliści w istocie rzeczy pragnęli, aby Żydzi przestali być Żydami.

Jeszcze powszechniejsze stało się wiązanie z Żydami komunizmu, zwłaszcza w Polsce. Przyczyniały się do tego informacje o udziale Żydów w rewolucji bolszewickiej, także w gronie jej przywódców. Symboliczne znaczenie miała popularność Lwa Trockiego, jako drugiego obok Lenina wodza rosyjskiego komunizmu. Wojnę 1920 roku często traktowano w Polsce jako zarazem zmagania między polskością i katolicyzmem z jednej, komunizmem i Żydami z drugiej strony.

fot.Grigory Goldstein /domena publiczna Do powstania przekonania o związku Żydów z komunizmem przyczynił się ich udział w rewolucji bolszewickiej.

W latach II Rzeczypospolitej komunizm był popularny wśród znacznej części żydowskiej młodzieży inteligenckiej, mniej związanej z ortodoksyjnym mozaizmem czy chasydyzmem, a zafascynowanej politycznymi karierami Żydów w bolszewickiej Rosji jako dowodem na faktyczne równouprawnienie. W inteligenckiej kadrze polskiego komunizmu osoby pochodzenia żydowskiego były licznie reprezentowane.

Antykomunizm i antysemityzm

Dostarczało to środowiskom prawicowym i centrowym, przede wszystkim Narodowej Demokracji, ale także Chrześcijańskiej Demokracji i niektórym innym ugrupowaniom, argumentów do prowadzenia agitacji jednocześnie antykomunistycznej i antysemickiej. Wiązanie komunizmu z Żydami i używanie stereotypu żydokomuny nie było też obce Kościołowi katolickiemu. Propagowano ten stereotyp z największą nośnością w wydawanych przez zakon Franciszkanów czasopismach „Małym Dzienniku” i „Rycerzu Niepokalanej” oraz wśród zorganizowanych pod wpływem tych czasopism setkach tysięcy Rycerzy Niepokalanej.

Stereotyp żydokomuny zyskał w Polsce dodatkową popularność, ale i agresywność wraz z nasileniem się antysemityzmu w latach trzydziestych XX wieku. Znaczny wpływ na to miały problemy gospodarcze i społeczne występujące w rezultacie wielkiego kryzysu lat 1929 –1933, a wraz z tym konkurencja w walce o dochody i miejsca pracy (handel, rzemiosło, wolne zawody).

Antysemityzm propagowany był w skrajnych pogromowych akcjach prowadzonych pod wpływem Obozu Narodowo-Radykalnego, a po rozłamie w nim przez obie partie, ONR-Falangę i ONR-ABC. Marginalne znaczenie miała natomiast neopogańska organizacja „Zadruga”, która również wiązała komunizm z Żydami.

Tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski.

Z drugiej strony dla ludności żydowskiej właśnie komuniści, obok socjalistów, stawali się obrońcami przed rozmaitego rodzaju prześladowaniami ze strony nacjonalistycznych bojówek. Była to swego rodzaju reakcja łańcuchowa. Żydów oskarżano o komunizm, a niektórzy z nich, poddawani represjom, skłonni byli do sympatii dla komunizmu. Podobnie jak to było w innych krajach, także w Polsce Żydzi nie dostrzegali akcentów antysemickich pojawiających się w Związku Radzieckim w latach stalinizmu, choćby w określeniu „Judaszka Trocki”.

Na obszarach II Rzeczypospolitej włączonych po wrześniu 1939 roku do Związku Radzieckiego wiązanie komunizmu z Żydami zyskało dodatkowy wymiar. Sympatyzujący z komunizmem Żydzi, głównie młodzież, obok Białorusinów z entuzjazmem witali wkraczające wojska sowieckie. Nawet wśród religijnych i niechętnych komunizmowi Żydów z ulgą przyjmowano, że uniknięto w ten sposób okupacji przez nazistowskie Niemcy. W radzieckiej administracji znalazło się po raz pierwszy w historii tych ziem sporo Żydów.

Polacy nie dostrzegali na ogół, że wdrożone wkrótce radzieckie represje szeroko objęły również ludność żydowską. Toteż po wkroczeniu Niemców w 1941 roku w niektórych miejscowościach doszło do masowych mordów Żydów, w wyraźnym powiązaniu ze stereotypem żydokomuny.

Po wojnie

Mimo zagłady ogromnej większości ludności żydowskiej, w nacjonalistycznych środowiskach polskiego podziemia, zwłaszcza w bliskich Narodowym Siłom Zbrojnym, już pod koniec wojny stereotyp żydokomuny zyskiwał zwiększoną popularność, co wiązało się z perspektywą przejęcia władzy przez komunistów pod ochroną armii radzieckiej. Emocje antysemickie towarzyszące stereotypowi żydokomuny ulegały nasileniu ze względu na odmienne reakcje znacznej części ludności polskiej i Żydów ocalałych pod panowaniem niemieckim lub w Związku Radzieckim (tam głównie wywiezionych podczas represji lat 1940-1941).

fot.domena publiczna Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie wywołało odmienne reakcje u ludności polskiej i żydowskiej. Na zdjęciu defilada 1 Armii Wojska Polskiego na ulicy Marszałkowskiej w Warszawie 19 stycznia 1945 roku.

Ludność polska często traktowała wejście wojsk radzieckich i tworzenie reżymu zdominowanego przez komunistów jako nową okupację, a wracający z wywózek Polacy lata w łagrach lub na wysiedleniu do Azji wspominali jako brutalne represje. Dla Żydów na ziemiach polskich zakończenie okupacji niemieckiej oznaczało wyzwolenie z codziennego śmiertelnego zagrożenia, a wywiezieni w głąb Związku Radzieckiego mieli świadomość tego, że dało im to szansę ocalenia życia.

W tworzącym się komunistycznym aparacie znalazło się więc stosunkowo wiele osób pochodzenia żydowskiego, w tym komuniści, którzy mieli za sobą lata pobytu w Związku Radzieckim, zresztą często z doświadczeniem łagrów lub wygnania do Azji. Stanowili oni jednak niewielką część powojennej żydowskiej społeczności w Polsce.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.