fot.domena publiczna Zofia Nałkowska, która wymyśliła określenie pokolenie pryszczatych (fot. domena publiczna).

Było to pokolenie, które „z bezmyślności uczyniło program. [Pryszczaci] rezygnowali z myślenia na rzecz ideologii”.

„Pryszczaci”. Tak nazwała Zofia Nałkowska grupę młodych literatów-aktywistów, wprowadzających do literatury zasady realizmu socjalistycznego.

Niewątpliwie określenie nie było wyrazem sympatii pisarki do młodzieńców, którzy nie zdążyli jeszcze, choćby z racji młodego wieku (aluzja do trapiącego ich trądziku młodzieńczego), wykazać się zdolnościami literackimi, ale „wiedzieli lepiej”, jak należy pisać.

Nałkowska posłużyła się tym epitetem sprowokowana atakiem na jej pisarstwo i na nią samą, przypuszczonym przez socrealistów na IV Walnym Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie w 1949 roku (20–23 stycznia).

Wartość dzieła w czasach stalinizmu

Główny referat tego zjazdu – Nowa literatura w procesie powstawania – wygłosił Włodzimierz Sokorski, pełniący wówczas funkcję wiceministra kultury i sztuki. Jego zdaniem, „sprecyzowanie na kongresie Polskiej Partii Robotniczej charakteru demokracji ludowej oraz perspektyw rozbudowy planowej gospodarki narodowej, a zwłaszcza istoty walki klasowej (…) określiło tym samym pozycję i rolę literatury polskiej”. Określiło też obowiązki literatów.

Stefan Żółkiewski zaproponował kryteria, według których należy oceniać literaturę piękną: „Niech wartość dzieła sprawdza się odpowiedzią na pytanie, co zdziałało dla budowy socjalizmu w Polsce, jak wzbogaciło duchowo jego budowniczych jako budowniczych socjalizmu”.

fot.domena publiczna Grób Włodzimierza Sokorskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (fot. domena publiczna)

Sformułowano postulat zachowywania realizmu socjalistycznego jako głównego kryterium oceny i normy estetycznej. Twórca miał:

1. wykazywać się pełnym zaangażowaniem w sprawy socjalistycznego budownictwa,
2. ukazywać w literaturze awans nowego bohatera poprzez opis przemian ludzi, rosnących wraz z ogólną przebudową oraz
3. przyswoić sobie marksistowską wiedzę o rozwoju społeczeństwa.

Kryteria te spełniali: Władysław Kowalski, Leon Kruczkowski, Lucjan Rudnicki i Wanda Wasilewska. Natomiast bardzo krytycznie oceniona została twórczość Jerzego Zawieyskiego, Jerzego Broszkiewicza, Tadeusza Brezy, Stanisława Dygata, Ksawerego Pruszyńskiego, Wojciecha Żukrowskiego, a szczególnie ostro – Zofii Nałkowskiej. W jej obronie wystąpił tylko Aleksander Wat.

fot.domena publiczna Aleksander Wat (fot. domena publiczna)

„Pryszczaci” na długie lata zawładnęli kulturą polską (zasadom socrealizmu podporządkowano także inne sztuki piękne) i raczyli nas takimi „arcydziełami”, jak Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Fundamenty Józefa Pytlakowskiego czy Górnicy Aleksandra Jackiewicza.

Jak pisał o nich kilka lat po zjeździe w Szczecinie Andrzej Kijowski, było to pokolenie, które „z bezmyślności uczyniło program. [Pryszczaci] rezygnowali z myślenia na rzecz ideologii”.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Pozycja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.