Bunt polskich chłopów przeciw… polskim panom. Czym była rabacja galicyjska?

Czy do rabacji doprowadziła obojętność chłopów na los Polski, kojarzonej ze sprawą "Panów"? Na ilustracji obraz "Rabacja chłopska 1846" Jana Lorenowicza

fot.Pesell/CC BY-SA 4.0 Czy do rabacji doprowadziła obojętność chłopów na los Polski, kojarzonej ze sprawą „Panów”? Na ilustracji obraz „Rabacja chłopska 1846” Jana Lorenowicza

Galicyjscy chłopi marzyli o wolności i własnym gospodarstwie. Po latach pańszczyźnianego zniewolenia pragnęli odebrać „Panom” swoją własność. Ich hasła wolności i równości utopiono jednak we krwi. Jak doszło do antyszlacheckiego zrywu zwanego rabacją galicyjską i jaki udział mieli w nim… austriaccy urzędnicy?

Demokratyczni organizatorzy ogólnopolskiego powstania 1846 r. liczyli, że hasło wolności Polski oraz zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia przyciągnie chłopów galicyjskich do ruchu. Wieś politycznych celów powstania nie rozumiała, w obietnice darowania ziemi nie wierzyła, a niepodległość Polski była pojęciem obcym, bo miało „pańską” markę. Szerzyły się natomiast pogłoski, że to szlachta zbroi się, aby „wyrzynać chłopów” i ukrywa cesarski dekret znoszący pańszczyznę.

Biurokracja austriacka, obawiając się polskiego powstania, z premedytacją wykorzystała wrogość wsi wobec dworów, wzywając chłopów do wierności cesarzowi i stawienia oporu polskim buntownikom. Szczególnie gorliwie zrobili to, za zgodą prezesa Gubernii Kriega, starosta tarnowski [Joseph] Breinl i bocheński [Karl] Bernd.

Przebieg powstania

Pierwszy akt dramatu rozegrał się, kiedy spieszące na punkty koncentracji w nocy z 18 na 19 lutego 1846 oddziały powstańcze napotkały na uzbrojonych chłopów, którzy większość z nich rozbili. Do szczególnie krwawych należały starcia pod Lisią Górą nieopodal Tarnowa, w Horożanie w samborskim, pod Narajowem w brzeżańskim.

W trakcie rabacji dochodziło do krwawych starć. Na zdjęciu przedstawienie z Ilustrowanego Kuryera Codziennego.

fot.Ilustrowany Kuryer Codzienny/domena publiczna W trakcie rabacji dochodziło do krwawych starć. Ilustracja z „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”.

Następnym etapem była właśnie rabacja, gdy po likwidacji oddziałów powstańczych chłopi ruszyli na dwory mordując, zazwyczaj w okrutny sposób, domowników: kobiety, dzieci, starców, oficjalistów, nawet księży za sprzyjanie panom. Towarzyszyło temu rabowanie dworów i folwarków.

Największe rozmiary owe „krwawe zapusty”, jak chłopi nazywali rabację, przybrały w obwodach tarnowskim, bocheńskim i jasielskim, w których rozgromiono niemal wszystkie dwory. W całej Galicji spustoszono 470-500 dworów, a z rąk chłopów padło 1000-1100 osób, z tego w tarnowskim do 750. Tu na przywódcę wyrósł Jakub Szela, chłop ze Smarzowic, który stał się narzędziem starosty Breinla.

Chłopom „za fatygę” przy rozbijaniu oddziałów i wyłapywaniu powstańców płacono gotówką i solą. Nie ważne, czy naprawdę było to 10 reńskich za zabitego, a 5 za ujętego powstańca, bo istotny był fakt, że urząd austriacki płacił, a to oznaczało aprobatę władz dla ataku chłopów na szlachtę. Ostatni akt dramatu rozegrał się pod Gdowem 25 lutego: Austriacy, wspomagani przez około 5 tys. chłopów. rozbili oddział 250 powstańców, z których większość chłopi wymordowali. Przesądziło to o klęsce powstania krakowskiego. Jedynym jasnym punktem wydarzeń 1846 było powstanie górali w Chochołowie, którzy wystąpili zbrojnie przeciw Austriakom i osamotnieni ulegli.

Przyczyny

Rabacja była rezultatem sytuacji społecznej na wsi galicyjskiej: chłopskiego głodu ziemi, obciążeń pańszczyzną i innymi powinnościami z tytułu uprawiania roli należącej do dworu. Do konfliktów przyczyniały się nałożone na właściciela ziemskiego obowiązki władzy publicznej: pan ściągał podatki, wyznaczał rekruta, kierował do szarwarków, sądził i karał chłopów za występki, a przy tym osobiście wolni chłopi byli pod opieką państwa, tzn. biurokracji lokalnej, i mieli prawo odwoływać się do cyrkułów w sporach z dworami. Właśnie w trakcie wieloletniego spory z Boguszami, dziedzicami Smarowej, [Jakub] Szela wyrósł na chłopskiego przywódcę.

Tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski.

Cały ten układ zależności i sprzecznych interesów sprzyjał powstaniu mitu dobrego cesarza, co umacniała służba w wojsku austriackim: chłopi z dumą podkreślali, że są „cesarscy”. Podtrzymywali to Austriacy torpedując polskie projekty reformy, z likwidacją pańszczyzny na rzecz czynszów włącznie.

Chłopi zduszenie powstania i pogrom dworów potraktowali jako ostateczne zrzucenie pańszczyzny i przestali wypełniać obowiązki „na pańskim”. Kiedy przystąpiono do egzekwowania powinności, wieś odgrażała się, że na Wielkanoc dokończy rozprawy z dworami. Szela stał się niewygodny, Austriacy internowali go w Tarnowie, a następnie nagrodzili 30-morgowym gospodarstwem … na Bukowinie, co miało charakter zesłania. W połowie 1846 władze przy użyciu wojska przywróciły spokój, przyznano chłopom własność użytkowanej ziemi i zniesiono niektóre poddańcze ciężary, ale pańszczyzna została utrzymana.

Echa powstania na arenie międzynarodowej i krajowej

Rabacja galicyjska wywołała w Europie znaczne wrażenie, potęgowane licznymi opisami, głównie w prasie niemieckiej, rozprawy z dworami. Rozgłosu nabrały „krwawe premie Breinla” wypłacane chłopom. O sprowokowanie rabacji oskarżano Metternicha, odium spadło na Austrię. Największe konsekwencje wywołała rabacja w społeczeństwie polskim, które odpowiedzialnością obarczyło wyłącznie Wiedeń i galicyjska biurokrację, w jednym szeregu stawiając Metternicha, Breinla i Szelę.

fot.Thomas Lawrence/domena publiczna Książę Klemens von Metternich był oskarżany o sprowokowanie rabacji galicyjskiej.

Pamięć o „krwawych zapustach” na kilka dziesięcioleci utrwaliła antagonizm dworu i wsi, zaciążyła fatalnie na galicyjskim życiu politycznym do początków XX w., dając o sobie znać w czasie kampanii wyborczych do Sejmu Krajowego i Rady Państwa.

Wyrazem gorzkiego zawodu kręgów demokratycznych po rabacji, ale również dramatu chłopa i ruchu niepodległościowego, był Chorał K. Ujejskiego, który wszedł do kanonu utworów patriotycznych. Na drugim biegunie znalazł się A. Wielopolski, który wykorzystał przerażenie sfer ziemiańskich rzezią dworów i w Liście szlachcica polskiego do księcia Metternicha (1846) złożył „dobremu szlachcicowi” Mikołajowi I propozycję objęcia polskiej szlachty „opieką” pod skrzydłami carskiego absolutyzmu, a rezygnując z niepodległości, deklarował pełne związanie się z Rosją. Po latach upiór Szeli trafił do Wesela Wyspiańskiego z wymownym:

Ja Szela!!
Przyszedłem tu do Wesela
bo byłem ich ojcom kat,
a dzisiaj ja jestem swat!!
Umyje się, wystroje się.
Dajcie, bracie, kubeł wody:
ręce myć, gębe myć,
suknie prać – nie będzie znać […] jeno ta plama na czole ….

Rabacja galicyjska utworzyła kolejne przepaści pomiędzy chłopami i innymi klasami społeczeństwa. Na ilustracji „Wywłaszczenie chłopów w Austrii”.

fot.Ferdinand Georg Waldmüller/domena publiczna Rabacja galicyjska powiększyła przepaść pomiędzy chłopami i innymi klasami społeczeństwa. Na ilustracji „Wywłaszczenie chłopów w Austrii”.

Na tle wydarzeń galicyjskich osnuty był także dramat S. Żeromskiego Turoń zamykający losy pokolenia bohaterów Popiołów, ginących z rąk chłopów, którym nieśli wolność.

Rabacja stworzyła czarną legendę chłopów galicyjskich. Przypominanie martyrologii dworów służyło konserwatystom do atakowania stronnictw chłopskich. Działacze ludowi, w tym z niepodległościowego PSL, nie eksponowali roku 1846 odwołując się do tradycji kościuszkowskiej. Znalazło to wyraz w Weselu Wyspiańskiego, gdzie mamy dumne „Z takich jak my był Głowacki”, oraz wyznanie inteligenta-patrioty: „mego dziadka piłą rżnęli ….// Myśmy wszystko zapomnieli”.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.