fot.domena publiczna Fragment obrazu Jana Matejki ukazującego przyjęcie Żydów w Polsce (fot. domena publiczna)

Mieli własny samorząd, wpływali na decyzje polskich sejmów, a popularna legenda mówiła nawet o tym, że pewnego Żyda próbowano koronować na polskiego króla. Czy dawna Polska w istocie była dla Żydów „rajem”?

„Niebo szlachty, raj Żydów, czyściec mieszczan, piekło chłopów”. To charakterystyka Rzeczypospolitej, mająca popularną w dawnych wiekach formę żartobliwego wierszyka opisującego proprietates nationum, czyli przywary i zalety różnych nacji i społeczeństw. Znana jest w wielu różniących się szczegółami wersjach.

Przyjmuje się, że powstała i zyskała sobie popularność w środowisku mieszczańskim. Najstarszy jej przekaz zawarty jest w powstałym w kręgach zwolenników rokoszu Zebrzydowskiego piśmie ulotnym z 1606 roku. Rychło trafiła do druków, w tym do dzieł XVII-wiecznych intelektualistów – m.in. wykładowcy kolegium jezuickiego w Braniewie Michała Radau czy też słowackiego pisarza Daniela Krmana.

Za granicą powiedzenie to dość szybko nabrało cech paszkwilu, zwłaszcza wówczas gdy ustrój społeczny Polski zaczął razić obcokrajowców swym anachronizmem.

Czy Żydzi wpływali na polską politykę?

Na uwagę zasługuje poczesne miejsce, jakie w tej charakterystyce zajmują Żydzi. Wbrew rozpowszechnionym gdzieniegdzie stereotypom położenie prawne ludności żydowskiej w średniowiecznej i nowożytnej Polsce należało do najkorzystniejszych w Europie.

fot.domena publiczna Żydzi tułający się proszą Kazimierza Wielkiego o przytułek w Polsce Wojciecha Gersona.

Począwszy od czasów piastowskich, Żydzi otaczani byli szczególną protekcją książąt, jako „ludzie skarbu książęcego”. Przywilej księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego z 1264 roku, powtórzony w głównych punktach w następnym stuleciu przez Kazimierza Wielkiego, gwarantował ludności żydowskiej ochronę ze strony prawa publicznego.

W Rzeczypospolitej szlacheckiej Żydzi zapewniony mieli samorząd nie tylko w obrębie swoich gmin, ale także w skali ogólnopolskiej, w postaci tzw. sejmu czterech ziemstw (Waadu). Społeczność żydowska dzięki różnym nieformalnym zabiegom służącym zjednaniu sobie posłów szlacheckich miała prawdopodobnie w niektórych okresach wpływ na decyzje sejmów państwowych.

Żyd królem Polski?

Żydzi odgrywali ważną rolę w zarządzie majątków szlacheckich i magnackich latyfundiów, obracając kapitałami i pełniąc często rolę arendarzy, czyli dzierżawców dóbr. Stało się to jedną z głównych przyczyn pogromów i rzezi Żydów podczas kolejnych rozruchów kozacko-chłopskich na Ukrainie.

fot.domena publiczna Koncert Jankiela, jednego z najbardziej znanych Żydów-bohaterów literackich w Polsce.

Największą skalę zjawiska te przybrały podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku oraz słynnej rzezi humańskiej z 1768 roku, gdy solidarnie głowę położyło pod hajdamackie szable wiele tysięcy szlachty i Żydów.

Oznaką korzystnej sytuacji społeczności żydowskiej w Rzeczypospolitej może być popularna w dawnych czasach legenda, według której pierwszym królem elekcyjnym w 1573 roku miano pierwotnie wybrać Żyda Saula Wahla, a dopiero po jego abdykacji tron oddano Henrykowi Walezemu.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Pozycja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.