Klasa w XIX-wiecznej szkole rosyjskiej

Dzisiaj pisząc o wybitnych postaciach wypada podkreślać, że już w latach szkolnej nauki wykazywali się niezwykłymi talentami. Przed wojną odwrotnie: w dobrym guście były oceny co najwyżej mierne.

„Każde dziecko powinno czuć, że szkoła pomaga mu stać się lepszym człowiekiem” – stwierdził swego czasu słynny amerykański psycholog, Philip Zimbardo. Tymczasem w zaborze rosyjskim na przełomie XIX i XX wieku szkoła pomagała co najwyżej poczuć się robakiem i śmieciem. W państwie carów stworzono system edukacji, dla którego najmniej ważną kwestią było rzeczywiste kształcenie dziatwy. W pierwszej kolejności oczekiwano od nauczycieli, by wychowywali swoich podopiecznych na karnych i wiernych carowi Rosjan.

Sybir za jedną książkę

Typową sytuację opisała Aleksandra Piłsudska – żona naczelnika państwa, w młodości uczęszczająca do gimnazjum żeńskiego w Suwałkach. Wśród uczennic jej szkoły były niemal same Polki. Wśród kadry, nie licząc katechety i nauczyciela języka polskiego – sami Rosjanie. Wszystkie lekcje prowadzono rzecz jasna po rosyjsku. Nawet mowy ojczystej polskie dzieci musiały się uczyć w języku panów.

Nauczyciele nie cofali się przed niczym, by zastraszyć podopiecznych i wpoić im przekonanie o własnej niższości. Aleksandra wspominała, że za jej czasów w gimnazjum męskim w Suwałkach aresztowano i osadzono w więzieniu piętnastoletniego ucznia tylko dlatego, że w jego pulpicie znaleziono tomik poezji Słowackiego. Rodzina chłopaka musiała ruszyć niebo i ziemię, by pomóc mu uciec z celi, a następnie – przerzucić go zagranicę. Jedna nieprawomyślna lektura złamała nastolatkowi życie. A mogło być gorzej, bo groziła mu długa odsiadka lub wywózka na Sybir.

Aleksandra Piłsudska (a wówczas Szczerbińska) na fotografii policyjnej

Tendencje rewolucyjne

Nauczyciele nagminnie okazywali się służbistami i sadystami. Drobne gesty w ich oczach były wybrykami wymierzonymi we władzę jaśnie panującej dynastii Romanowów. Aleksandra wspominała, że surowo ukarano ją nawet wtedy gdy przyszła do szkoły w uczesaniu, które wydało się nauczycielom zbyt polskie. Z pozoru trywialna sprawa fryzury otarła się aż o dyrektorkę gimnazjum. Doniesiono jej, że uczennica przejawia „tendencje rewolucyjne”. Nie tylko publicznie ją poniżano i gnębiono, ale też – zakazano innym uczennicom rozmów z buntowniczką. Niewiele brakowało, a Olka zostałaby wyrzucona ze szkoły. Wydalania zdarzały się z nawet bardziej błahych przyczyn.

„Prześladowania zawsze wzmacniają opór” – słusznie komentowała przyszła pani marszałkowa. Nie ona jedna. Charakterystyczna rzecz, że przyszli politycy, twórcy niepodległej Polski, nawet ministrowie czy szefowie rządu, za młodu zbierali w szkole głównie pały.

„Dobrzy” uczniowie

Walery Sławek, jeden z najważniejszych polityków lat 30., był uczniem w najlepszym razie miernym. Naukę uważał za „ciężki obowiązek”, nie radził sobie (i nie chciał radzić) z językiem rosyjskim. W pamiętniku zanotował, jakby celem usprawiedliwienia: „Wrogi stosunek odpychał wzajemnie ucznia Polaka i belfra-rusyfikatora”.

Walery Sławek na fotografii z 1915 roku

Także Roman Dmowski, skądinąd opowiadający się w dorosłym życiu za potulną współpracą z Rosją, w szkole „nie grzeszył pilnością, więcej wysiłku poświęcając zabawie i psotom niż nauce”, jak ocenił jego biograf Roman Wapiński. Uczył się tak słabo, że trzy raz powtarzał klasę.

A Józef Piłsudski? O nim akurat nauczyciele mówili, że to uczeń może niezbyt zaangażowany, lubiący wykręcać się od zadań domowych, ale za to spokojny i posłuszny. Nawet jego jednak – to karne, grzeczne dziecko –  trzy razy ukarano aresztem szkolnym. Za to, że rozmawiał w szatni po polsku i że nie oddał na ulicy honorów mijanym Rosjanom.

Bibliografia:

1. J.M. Nowakowski, Walery Sławek. Zarys biografii politycznej, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1988.
2. R. Wapiński, Roman Dmowski, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1988.
3. A. Piłsudska, Wspomnienia, LTW, Warszawa 2004.
4. W. Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1867-1914, Komitet Wydawniczy, Londyn 1964.