fot.NAC/ Archiwum Fotograficzne Stefana Bałuka Apel w Obozie wychowawczym dla młodych Polaków Policji Bezpieczeństwa w Łodzi.

W 1942 roku Niemcy, na wydzielonym z łódzkiego getta obszarze, stworzyli miejsce bez precedensu w dziejach okupacji ziem polskich – obóz przeznaczony dla najmłodszych Polaków. Przetrzymywane w nim dzieci przechodziły prawdziwą mękę.

Po inwazji III Rzeszy na Polskę w 1939 roku, Łódź została wcielona do państwa niemieckiego (region Kraj Warty) i wkrótce otrzymała nową nazwę: Litzmannstadt. Tym samym miasto zaczęło przechodzić transformację w niemiecki ośrodek miejski. Wkrótce założono getto dla żydowskiej społeczności Łodzi, ale surowe restrykcje objęły także ludność polską. W grudniu 1942 roku ostrze niemieckiego terroru wycelowano w szczególną grupę: najmłodszych przedstawicieli narodu polskiego.

Zarządzeniem Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (departament Kripo) zadecydowano o stworzeniu miejsca odosobnienia dla dzieci. Chodziło o najmłodszych Polaków żebrzących na ulicach, dopuszczających się drobnych przestępstw, a także tych, których rodzice zginęli bądź trafili do obozów lub zostali wysłani na roboty do Niemiec.

Małe piekło w cieniu getta

Teoretycznie nowy obiekt (zarządzany przez policję kryminalną Kriminalpolizei i oficerów SS) miał być dla polskich dzieci czymś na kształt ośrodka prewencyjno-wychowawczego. Jak głosiły oficjalne wytyczne władz, odosobnienie jest konieczne: „aby nie zagrażały one swoim zachowaniem dzieciom niemieckim”. Rzeczywistość była jednak o wiele bardziej brutalna – niemiecka administracja stworzyła dla tej młodzieży istne piekło w postaci obozu pracy przymusowej. W praktyce jedynym realnym kryterium umieszczenia w nim stanowiła narodowość polska.

fot.AusLodz/ CC BY-SA 3.0 Obóz prewencyjny dla młodych Polaków został utworzony na obszarze wydzielonym z łódzkiego getta. Na ilustracji plan obozu przy ul. Przemysłowej (na czerwono budynek jego komendantury).

Ośrodek zlokalizowano w północno-wschodniej części łódzkiego getta, którą uprzednio z niego wyłączono. Znalazł się on pomiędzy ulicami: Bracką, Emilii Plater, Górniczą a murem cmentarza żydowskiego (od strony wschodniej). Nazwa, która do niego przylgnęła: „obóz przy Przemysłowej”, wzięła się od lokalizacji głównej bramy. Stanęła ona w miejscu, gdzie obóz stykał się ze strefą „aryjską”.

Znaczną część terenu zajmował ośrodek dla chłopców, jednak w rogu wydzielonego obszaru powstał także mniejszy obóz dla dziewczynek. Oba zostały oddzielone murem, a cały teren ogrodzono drewnianym płotem bez szczebli, co miało zabezpieczyć teren przed ewentualną próbą ucieczki.

Od 1943 roku funkcjonowała filia obozu położona w miejscowości Dzierżązna, k. Zgierza pod Łodzią, gdzie przyuczano młode dziewczęta do rolnictwa. Według relacji dzieci panowały tam nieco lepsze warunki niż przy Przemysłowej, a przemocy nie stosowano aż na taką skalę jak w obozie głównym.

Dziecięcy obóz koncentracyjny?

Pewien problem stwarza klasyfikacja obozu przy Przemysłowej. Pomimo, że przyjęło się mówić o nim „obóz koncentracyjny” (i tak określają to miejsce niektóre opracowania naukowe), to jest to termin dość kontrowersyjny. Wynika to z kwestii potocznego używania tej nazwy jako synonimu w stosunku do niemieckich obozów zagłady z okresu II wojny światowej.

fot.domena publiczna Obóz przy Przemysłowej posiadał swoją filię, uruchomioną prawie w tym samym czasie, co obóz macierzysty. Znalazła się ona we wsi Dzierżązna. Na zdjęciu dzieci z obozu.

Faktem jest, że pod względem rygoru i dyscypliny miejsce to posiadało charakter obozu koncentracyjnego. Między innymi obowiązywały tu jednolite stroje oraz numery obozowe zamiast nazwisk. Strażnicy stosowali również przemoc. Kary, takie jak: chłosty, zamykanie w piwnicy, zmuszanie do spania na gołej posadzce – w dodatku często wymierzane bez żadnego powodu – były tu na porządku dziennym.

Jednocześnie obóz przy Przemysłowej nie był miejscem zinstytucjonalizowanej, fizycznej eksterminacji małoletnich więźniów. Dzieci umierały, ale na skutek niewolniczej pracy, a nie zorganizowanego mechanizmu unicestwienia (jak działo się to np. w Birkenau). Wydaje się więc, że względnie najlepsze – z punktu widzenia odbioru potocznego – byłoby nazwanie tego miejsca obozem pracy dla dzieci. Na ziemiach polskich istniały również inne ośrodki izolacji dla najmłodszych (m.in. w Lubawie czy w Pogrzebieniu). Jednak centralnym i największym z nich był właśnie omawiany obóz w Łodzi.

Skradzione dzieciństwo

Kto trafiał do piekła przy ulicy Przemysłowej? Według oficjalnych dokumentów dzieci narodowości polskiej między 8 a 16 rokiem życia. Istnieją jednak świadectwa mówiące, że przez obóz przeszły także o wiele młodsze dzieci – ponoć nawet dwuletnie(!). Co istotne, kierowani tu byli mali Polacy zarówno z ziem wcielonych do Rzeszy, jak i z sąsiedniego terenu Generalnego Gubernatorstwa.

Typowy obozowy dzień koncentrował się wokół ciężkiej, fizycznej pracy wykonywanej przez dzieci zgodnie z narzuconymi normami wyrobu. Trwała ona nawet ponad 12 godzin dziennie. W zestawieniu z dramatycznie niskimi racjami żywnościowymi nie trudno wyobrazić sobie jak osłabieni byli mali więźniowie. Nie jest znana dokładna liczba wszystkich przetrzymywanych w obozie (IPN mówi o łącznej liczbie więźniów w okolicach trzech tysięcy osób), ani jego ofiar. Pewne jest jednak, że zginęło w nim co najmniej kilkaset polskich dzieci.

Artykuł powstał m.in. na podstawie publikacji Józefa Witkowskiego „Hitlerowski obóz koncentracyjny dla małoletnich w Łodzi”. Określenie „obóz koncentracyjny” nie do końca oddaje jednak charakter ośrodka.

Tak wspominała swój pobyt w obozie Maria Wiśniewska (rocznik 1928), której udało się przeżyć dziecięcy koszmar:

Dzieci były (…) wycieńczone. Częstym i charakterystycznym objawem były owrzodzenia na całym ciele, u chłopców charakterystyczne mieszkowate owłosienie dookoła ust. (…) Głównym naszym zajęciem w obozie była praca. Chłopcy wyrabiali buty ze słomy, koszyki z wikliny, paski do masek gazowych oraz skórzane części do plecaków. (…)

Jakie były metody wychowawcze naszych dozorczyń charakteryzuje następujący fakt: 10-letnia Teresa Jakubowska z Poznania pod wpływem głodu skradła koleżance kawałek chleba, za co została pobita i w dodatku nie otrzymała jedzenia. Nic dziwnego że głodna znów skradła chleb (…) Kierowniczka Bayer kazała ją wynieść na śnieg, kilkakrotnie polać zimną wodą, aż na skutek zbicia, głodu i przeziębiania Jakubowska umarła.

Inne relacje mówią o szczególnie okrutnej formie znęcania się nad dziećmi, jaką było „zaprzęganie” ich – niczym koni – do wozów przewożących ciężkie materiały budowlane. Te, które wykonywały pracę zbyt wolno lub zwyczajnie nie potrafiły poradzić sobie z ciężarem były traktowane batem.

fot.AusLodz/ CC BY-SA 4.0 Łódź, ul. Przemysłowa na odcinku od Brackiej do Wojska Polskiego (strona wschodnia) – z fragmentem oryginalnej zabudowy na odcinku będącym jedynym dojściem do bramy głównej obozu od strony miasta (dla ludności „aryjskiej”).

Poza zgonami z wycieńczenia i tymi wywołanymi brutalnością ze strony obozowych nadzorców, swój morderczy plon zebrało także kilka epidemii. Najsłynniejszą z nich była plaga tyfusu w 1943 roku. Do jej zwalczenia zaangażowano nawet lekarzy z sąsiedniego getta (obawiając się rozprzestrzenienia zarazy na teren żydowskiej dzielnicy). Małoletni więźniowie, którzy przetrwali obozowe piekło i doczekali w nim swoich szesnastych urodzin, kierowani byli do pracy przymusowej na terenie Niemiec.

Życie w cieniu dramatu

Obóz przy Przemysłowej funkcjonował przez ponad dwa lata i został zlikwidowany dopiero wraz z końcem okupacji niemieckiej w Łodzi w styczniu 1945 roku. W czasie ewakuacji terenu zaginęła znaczna część jego dokumentacji, przez co trudno jest dziś ustalić wiele szczegółów dotyczących funkcjonowania ośrodka, administracji oraz liczby przetrzymywanym tam osób.

Paradoksalnie wiele z wyzwolonych dzieci szybko powróciło na teren obozu. Nie potrafiły bowiem odnaleźć się w zwyczajnym życiu. Pamiętały tylko realia obozowe i nie były przystosowane do funkcjonowania w społeczeństwie. Powojenni opiekunowie wspominali, że młodzież ta początkowo wykazywała niezwykłą agresję – przede wszystkim łapczywie pożądała jedzenia w obawie, że może go w każdej chwili zabraknąć. Dopiero po czasie dzieci zaczynały uczyć się „normalności”, pozbawionej nieustannego lęku.

fot.Jacek Kowalski/ CC BY-SA 3.0 Pomnik Pękniętego Serca w Łodzi upamiętniający wszystkich więzionych w obozie przy Przemysłowej.

Część z pracowników obozu udało się ukarać – m.in. w latach 70-tych XX wieku aresztowano i osadzono w więzieniu jedną z najokrutniejszych strażniczek, Genowefę Pohl. Budziła ona tak silne emocje, że gdy po latach jedna z byłych więźniarek spotkała ją przypadkowo na ulicy, to na sam widok kobiety zemdlała. Zresztą wiele z dzieci osadzonych w obozie do końca swych dni borykało się z silną traumą oraz ze zniszczonym zdrowiem – zarówno psychicznym, jak i fizycznym.

Dopiero po latach historia ta (pozostająca w cieniu dramatu łódzkiego getta) zaczęła zdobywać rozgłos i szersze zainteresowanie. W 1971 roku w parku w pobliżu terenu dawnego obozu powstał monument upamiętniający mękę łódzkich dzieci. Przedstawia sylwetkę wychudzonego chłopca, która wkomponowana została w kształt rozdartego serca. Trudno o bardziej trafną alegorię dramatu, jaki przez kilka okupacyjnych lat rozgrywał się przy ulicy Przemysłowej.

Bibliografia:

1. Galiński Antoni, Zamojska Julia (red.), Zbrodnie hitlerowskie wobec dzieci i młodzieży Łodzi oraz okręgu łódzkiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej 12 VI 1979 w Łodzi, Łódź 1979.
2. Radomska-Strzemecka Helena, Wnuk Józef, Dzieci polskie oskarżają (1939-1945), Warszawa 1975.
3. Wasiak Julia, Obóz dla dzieci i młodzieży polskiej przy ulicy Przemysłowej, [w:] Obozy hitlerowskie w Łodzi, red. Abramowicz Sławomir, Głowacki Albin, Łódź 1998.
4. Witkowski Józef, Hitlerowski obóz koncentracyjny dla małoletnich w Łodzi, Wrocław 1975.
5. Wnuk Józef, Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1980.

Jeśli miałbyś przeczytać w życiu jedną książkę o II wojnie światowej, powinna to być książka Beevora:

Antony Beevor

Druga wojna światowa

Wszystkie bitwy i fronty wojenne w jednym tomie. Panorama drugiej wojny światowej widziana oczami szeregowych żołnierzy, dowódców, polityków i ludności cywilnej. Od walk na granicy radziecko-chińskiej w sierpniu 1939 roku, przez kampanię wrześniową, plan „Barbarossa” i atak na Pearl Harbor aż po D-Day, upadek III Rzeszy oraz kapitulację Japonii. Mistrz nowoczesnej historii wojskowości perfekcyjnie opisuje każdy kolejny etap wojny. Ukazuje jej okrucieństwo i dramat zwyczajnych ludzi. To kontrowersyjna i nowatorska praca historyczna oraz pasjonująca lektura, od której nie sposób się …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		74.90 zł	50.93 zł idź do sklepu »