Sala obrad pierwszego Krajowego Zjazdu Delegatów Komisji Księży przy ZBoWiD zorganizowanego w dniach 20–21 lutego 1952 r. w Warszawie z udziałem 350 duchownych. Ilustracja z książki „Abecadło PRL-u”.

Komunistyczne władze dążyły do rozbicia polskiego kościoła, uniezależnienia go od Watykanu i wykorzystania na potrzeby partii. Tysiąc kapłanów – nazywanych „księżmi patriotami” – poparło ich wysiłki.

„Księża patrioci” to duchowni katoliccy współpracujący z władzami komunistycznymi, skupieni w utworzonej we wrześniu 1949 komisji księży przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD).

Celem działalności tej grupy miało być przeciwstawienie się wykorzystywaniu instytucji kościelnych przez rodzimą i międzynarodową „reakcję”, dążenie do reformy polskiego Kościoła i uniezależnienia go od Rzymu, a także kształtowanie wśród wiernych postaw pełnej akceptacji dla polityki komunistów w Polsce. W pierwszej połowie lat 50. w Komisji Księży udało się skupić około tysiąca duchownych, czyli 10% ogółu, w dużej jednak części przynależność wymuszana była na księżach przez funkcjonariuszy UB za pomocą szantażu lub przekupstwa (tzw. metoda kopa).

Do czołowych aktywistów Komisji należeli m.in. księża: Edmund Konarski, Piotr Kotarski, Roman Szemraj, Antoni Lemparty, Stanisław Owczarek, Bonifacy Woźny, Józef Bartel i Tadeusz Bartkowski. Środowisko to wydawało własne czasopisma: „Głos Kapłana”, „Ksiądz Obywatel” oraz „Kuźnica Kapłańska”.

Niepopularna w społeczeństwie i traktowana przez władze kościelne jako instytucja dywersyjna Komisja Księży została rozwiązana 12 lipca 1955 roku.

Księża patrioci, księżą postępowi

Grupa „księży patriotów” uważana była za najbardziej prorządowy odłam szerszego ruchu tzw. księży postępowych.

fot.domena publiczna Wraz z dojściem do władzy Gomułki rozpoczęła się odwilż i ruch księży współpracujących z komunistycznymi władami został reaktywowany. Na zdjęciu przemawiający w 1956 roku Władysław Gomułka (fot. domena publiczna)

Do ruchu zaliczano również duchownych wchodzących w skład utworzonej w listopadzie 1950 roku z inicjatywy PAX-u Komisji Intelektualistów i Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Obrońców Pokoju, przekształconej w październiku 1953 roku w Komisję Duchownych i Świeckich Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Frontu Narodowego.

Po Październiku ’56 ruch księży postępowych został reaktywowany w 1959 w formie tzw. Kół Księży przy Zarządzie Głównym „Caritasu” oraz przy jego zarządach okręgowych. Wśród czołowych działaczy tego ruchu byli księża: Stanisław Huet oraz Stanisław Owczarek i Roman Szemraj. W Kołach Księży „Caritas” działało do marca 1961 roku blisko 500 duchownych, ponadto około 400 księży wbrew zakazom władz kościelnych współpracowało ze Stowarzyszeniem PAX.

Przez całą dekadę lat 60. ruch „księży postępowych” był intensywnie popierany przez władze komunistyczne, nie stanowił już jednak tak poważnego zagrożenia dla jedności polskiego Kościoła katolickiego jak w pierwszej połowie lat 50. Wspierany z coraz mniejszym zaangażowaniem przez technokratów, utracił jakiekolwiek znaczenie w latach 70.

Polecana literatura:

1. Bankowicz, Ruch księży patriotów 1949–1955, czyli „koń trojański” w polskim Kościele katolickim, [w:] B. Bankowicz, A. Dudek, Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL, Kraków 1996, s. 5–24.
2. Żaryn, „Księża-patrioci” – geneza powstawania formacji duchownych katolickich, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1995, nr 1.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Abecadła PRL-u. Pozycja autorstwa Zdzisława Zblewskiego została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 2008 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.