Krucjata przeciwko kapitalizmowi. Jak przebiegała niesławna "Bitwa o handel"?

fot.domena publiczna Hilary Minc (fot. domena publiczna)

Oficjalnie chodziło o „zwalczanie drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym”. W rzeczywistości jednak Hilary Minc przystąpił do całkowitego demontażu „prywatnej inicjatywy” gospodarczej. Na tym polegała „bitwa o handel”.

Bitwa o handel – program likwidacji w Polsce handlu prywatnego oraz zastąpienia go siecią placówek handlowych należących do państwa , ogłoszony przez Hilarego Minca podczas obradującego w dniach 13–14 kwietnia 1947 roku plenum Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej (KC PPR).

Realizując ten program, Sejm uchwalił 2 czerwca 1947 roku cztery ustawy, na mocy których znacznie rozszerzono uprawnienia działającej od listopada 1945 roku Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. Utworzono także Biuro Cen, arbitralnie ustalające ceny maksymalne oraz marże na poszczególne towary. Powołano do życia Społeczne Komisje Kontroli Cen oraz Obywatelskie Komisje Podatkowe, mające nadzorować działalność prywatnych firm handlowych.

Ustawa z 2 czerwca 1947 roku. Cele oficjalne i rzeczywiste

Formalnie cały ten rozbudowany aparat został skierowany do „zwalczania drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym”, faktycznie jednak służył represjonowaniu prywatnych kupców i hurtowników, oskarżanych, często niesłusznie, o spekulację. Wielu z nich obciążono karami pieniężnymi lub domiarami, a kilka tysięcy osób skierowano do obozów pracy przymusowej.

fot.domena publiczna Hilary Minc wręczający dyplomy przodownikom pracy (fot. domena publiczna)

Na mocy ustaw z 2 czerwca 1947 roku wprowadzono także koncesje na działalność handlową (tzw. zezwolenia na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i budowlanych i na zawodowe wykonywanie poszczególnych czynności handlowych). Koncesji udzielano dopiero po uiszczeniu wymaganych przez państwo podatków i opłat. W tym samym okresie podjęto również próbę przejęcia kontroli nad handlem spółdzielczym.

93% handlu hurtowego w rękach państwa

Wszystkie te działania doprowadziły do upadku wielu prywatnych sklepów i hurtowni, tak że do 1949 państwo zdołało przejąć kontrolę nad 93% obrotów handlowych w hurcie oraz 56% w detalu.

Zainicjowana przez kierownictwo PPR bitwa o handel wywołała protesty ze strony działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej, przeciwstawiających etatystycznej wizji komunistów własny model przebudowy gospodarczej kraju, opierający się na zasadzie tzw. trójsektorowości, tzn. współistnienia trzech równoprawnych sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.

Z jednej strony władza tłamsiła wolny handel i prywatną inicjatywę, z drugiej starała się zachęcić jak najwięcej osób, by wspierały gospodarkę ze wszystkich sił. (fot. domena publiczna)

fot.domena publiczna Z jednej strony władza tłamsiła wolny handel i prywatną inicjatywę, z drugiej starała się zachęcić jak najwięcej osób, by wspierały gospodarkę ze wszystkich sił. (fot. domena publiczna)

„Ciężka sytuacja, spowodowana całkowitym zastojem”

Pogarszającą się sytuację „prywatnej inicjatywy” doskonale ilustrują, cytowane przez Ilonę Morżoł i Michała Ogórka w książce Polska między wierszami. Życie codzienne w PRL, sformułowania zaczerpnięte ze wzorów korespondencji handlowej:

Wprawdzie nie jestem jeszcze zmuszony zamknąć sklepu, ale czerpię z niego ostatnio b. nikłe dochody, bowiem znaczne sumy muszę każdego miesiąca przeznaczać na inwestycje i podatki (1947);

Obecna ciężka sytuacja, spowodowana całkowitym zastojem, zmusza mnie do proszenia WPana o przesunięcie terminu płatności zobowiązania na dzień… (1948);

Z tytułu zaległych podatków za lata… winien jestem Skarbowi Państwa łącznie… zł. Tak znacznej sumy nie jestem jednak w możności zapłacić, gdyż mój zakład stolarski, będący uprzednio jedynym źródłem utrzymania, zlikwidowałem ze znacznym deficytem (1948).

Bitwa o handel. Polecana literatura:

Kaliński, Bitwa o handel, Warszawa 1971;
Morżoł, M. Ogórek, Polska między wierszami. Życie codzienne w PRL, „petit”, Warszawa 1991, s. 64.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Abecadła PRL-u. Pozycja autorstwa Zdzisława Zblewskiego została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 2008 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.