fot.Paweł Czernich Chociaż o Czarnobylu mówi się przede wszystkim w kontekście wybuchu reaktora, to ukraińskie miasto miało swoją historię na długo przed tym.

Posiadłość myśliwska ruskiego księcia, szlachecka ostoja tolerancji, prowincjonalny sztetl. Czarnobyl ma historię długą i zawiłą. A do tego: niezmiennie związaną z Polską.

Czarnobyl, mko, pow. radomyski, odległe od Kijowa o 120, od Radomyśla o 140 w., położone jest na wyniosłym brzegu przy zlewie rz. Uszy z rz. Prypecią, o 20 w. stąd wpadającą do Dniepru (…) Zamek czarnobylski zaś, położony w malowniczej pozycyi, na górze, u stóp której połączająsię z rozległym piaszczystym wybrzeżem rzeki Usz, Prypeć i Brahinka (…) Obecnie Cz. jest w posiadaniu hr. Władysława Chodkiewicza (…)

W Czarnobylu mieszkańców obojej płci: prawosławnych 2160, roskolników 566, katolików 84, izraelitów 3683 (…). Środki egzystencyi, rybołówstwo i najem na bajdaki, (…) w samym tylko miasteczku sieją bardzo dużo cebuli (…) W przystani wielki ruch handlowy.

Polski Słownik geograficzny, z którego pochodzą powyższe cytaty, został wydany w roku 1880 pod tytułem dobranym tak, aby zmylić carską cenzurę. Zawiera hasła dotyczące wszystkich miast i wszystkich wsi, jakie kiedykolwiek należały do Rzeczypospolitej Polskiej. Czarnobyl był miasteczkiem typowym dla tych rozległych terenów, które niegdyś stanowiły część Polski, potem część rosyjskiego imperium, a jeszcze później – część ZSRR.

fot.autor nieznany/ domena publiczna Od połowy XIV wieku Czarnobyl należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1566 roku król Zygmunt August, mocą przywileju, dokonał darowizny miasta, przez co Czarnobyl stał się własnością prywatną. Trzy lata później został włączony do Korony. Na zdjęciu Czarnobyl około 1918 roku.

Kmita, Sapieha, Chodkiewicz

Jego żydowscy mieszkańcy nazwaliby je pewnie swoim „sztetlem”. Polscy właściciele ziemscy, żydowscy mieszczanie i ruscy chłopi żyli w nim zgodnie przez długie wieki. „Czarnobyl” pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z 1193 roku, gdzie figuruje jako nazwa domku myśliwskiego księcia Ruryka II Rościsławicza. Jakiś czas później włączono go do Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie uzyskał status wsi koronnej. Zamek wystawiono dla obrony przed plądrującymi okolice Tatarami.

W 1566 roku, na trzy lata przed przyłączeniem ukraińskich prowincji Wielkiego Księstwa do Królestwa Polskiego, Czarnobyl został oddany – po wsze czasy – rotmistrzowi królewskiej jazdy, niejakiemu Filonowi Kmicie, który odtąd zaczął się nazywać Kmitą Czarnobylskim.

W swoim czasie – drogą małżeństwa – Czarnobyl przeszedł w ręce rodu Sapiehów, a w roku 1703 – Chodkiewiczów. Do Imperium Rosyjskiego włączono go po drugim rozbiorze Polski, w roku 1793.

Sztetl czarnobylski

Dzieje życia religijnego Czarnobyla są szczególnie bogate. Żydowskich dzierżawców i arendarzy – zaczątek wspólnoty żydowskiej, która z czasem zaczęła stanowić przeważającą większość ogółu mieszkańców – musiał zapewne sprowadzić do miasta Filon Kmita w ramach polskiej akcji kolonizacyjnej. Później tworzyli ją przedstawiciele zarówno ortodoksyjnych Żydów, jak i chasydów.

fot.Suhrida/ CC BY-SA 3.0 Pod koniec XIX wieku 60% mieszkańców Czarnobyla stanowili Żydzi. 33% było wyznania prawosławnego, katolików był niecały 1%.

Po roku 1596 zamieszkujący te tereny ruscy chłopi masowo przechodzili na wiarę unicką (greckokatolicką) – natychmiast potem carat mógł się zabrać do nawracania ich przemocą na prawosławie. Budowę kościoła i klasztoru Dominikanów rozpoczął w 1626 roku Łukasz Sapieha; był to moment szczytowego rozkwitu kontrreformacji.

W tamtych czasach Czarnobyl stanowił niewątpliwie przystań tolerancji. Mieszkali tu od końca XVII wieku także „raskolnicy”, czyli starowiercy z Rosji. Wszyscy umknęli przed straszliwymi okropnościami powstania Chmielnickiego z lat 1648-1654, a później kolejnego buntu z lat 1768-1769, kiedy to jeden z przywódców rebeliantów, Bondarenko, został pojmany i okrutnie stracony przez husarzy Chodkiewicza.

W roku 1832 przeprowadzono kasatę klasztoru Dominikanów, a w roku 1852 – kościoła raskolników.

fot.Shakko/ CC BY-SA 3.0 Do końca XVII wieku w Czarnobylu mieszkali ludzie niemalże wszystkich wyznań. W czasie powstania Chmielnickiego miasto to opuścili ze strachu prawie wszyscy „raskolnicy”, starowiercy z Rosji. Na ilustracji list hetmana Chmielnickiego do cara Aleksieja Michajłowicza, ww którym donosi on o zwycięstwie nad Polakami z 8 czerwca 1648 roku.

Lata terroru

Po roku 1880 losy Czarnobyla toczyły się zmiennymi torami. W 1915 roku miasto dostało się pod okupację niemiecką, a w czasie wojny domowej, która wybuchła wkrótce potem, walczyli o nie bolszewicy, biali i Ukraińcy. Podczas wojny polsko-sowieckiej z lat 1919-1920 miasto zajęły najpierw wojska polskie, a potem czerwona kawaleria.

Od roku 1921 należało do Ukraińskiej SRR, i jego mieszkańcy padali ofiarą masowych zbrodni stalinowskiej akcji kolektywizacyjnej oraz straszliwej klęski głodu na Ukrainie. Niedobitki ludności polskiej deportowano w ramach przygranicznej czystki z roku 1936. Ludność żydowską wymordowali hitlerowcy podczas okupacji niemieckiej lat 1941-1944.

fot.Ben Fairless/ CC bY-SA 2.0 Widok na czarnobylski reaktor.

W dwadzieścia lat później tu właśnie postanowiono zlokalizować jedną z pierwszych radzieckich elektrowni nuklearnych. Od roku 1991 miasto należy do Republiki Ukrainy.

Zafałszowana historia

Wielka Encyklopedia Radziecka nie wspomina o żadnym z tych faktów. Sześciowierszowa wzmianka mówi jedynie o prowincjonalnym mieście w Ukraińskiej SRR, w którym znajduje się huta żelaza, wytwórnia serów, rzeczna stocznia remontowa, warsztaty rzemiosła artystycznego oraz szkoła medyczna.

fot.NASA-Jerry M. Linenger/ domena publiczna Obszar wokół elektrowni jądrowej w Czarnobylu widziany z rosyjskiej stacji orbitalnej Mir.

Nawiasem mówiąc, nazwa „Czarnobyl” pochodzi od jednego ze słowiańskich określeń piołunu (Artemisia absinthium), którego mnóstwo rośnie na okolicznych mokradłach. W Biblii piołun jest symbolem goryczy, a więc i Bożego gniewu:

(…) i spadła z nieba wielka gwiazda, płonąca jak pochodnia, a spadła na trzecią część rzek i na źródła wód. A imię gwiazdy zowie się Piołun. A trzecia część wód stała się piołunem, i wielu ludzi pomarło od wód, bo stały się gorzkie. (Apokalipsa św. Jana 8,10-11).

Każdy, kto rozumie treść Nowego Testamentu dosłownie, z pewnością uzna wybuch elektrowni atomowej w Czarnobylu, który nastąpił 26 kwietnia 1986 roku, za akt gniewu Bożego.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy profesora Normana Daviesa: Europa. Rozprawa historyka z historią (w przekładzie Elżbiety Tabakowskiej, Znak 2010).