fot.Aleksandra Zaprutko-Janicka Krzyżak z tpruńskiego muzeum. (fot. Aleksandra Zaprutko-Janicka)

Przez setki lat to wcale nie Grunwald ogniskował pamięć o Krzyżakach. Najbardziej wrogo o Zakonie nie myśleli zresztą Polacy, ale… zamieszkali w Rzeczypospolitej Niemcy.

Korzeni polskiej czarnej legendy Zakonu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny, jak oficjalnie brzmiała nazwa zakonu krzyżackiego, trzeba szukać jeszcze w średniowieczu.

O nieprzychylnym, wręcz wrogim nastawieniu ówczesnych mieszkańców Królestwa Polskiego do rycerzy w białych płaszczach z czarnymi krzyżami świadczą choćby zeznania świadków podczas XIV-wiecznych procesów polsko-krzyżackich, krytyczne słowa Pawła Włodkowica podczas soboru w Konstancji w 1414 roku, czy też opisy sporów i wojen polsko-krzyżackich w „Rocznikach, czyli kronikach słynnego Królestwa Polskiego” Jana Długosza spisywanych połowie XV wieku.

Wielki mistrz Ulrich von Jungingen w bitwie pod Grunwaldem. Fragment obrazu Jana Matejki.

Wydaje się, że Polacy we wczesnej epoce nowożytnej pamiętali o Krzyżakach głównie w kontekście bitwy stoczonej na polach Grunwaldu 15 lipca 1410 roku. Już w od lat 20. XV wieku do początków XVII stulecia 15 lipca, czyli Święto Rozesłania Apostołów, obchodzono uroczyście w całej polskiej prowincji kościelnej, wygłaszając wspominkowe kazania o wiktorii grunwaldzkiej, co skłania historyków do traktowania tej daty jako pierwszego polskiego święta państwowego. Z kolei sławne miecze grunwaldzkie po opatrzeniu ich godłami Korony i Litwy na początku XVI w. stały się insygniami królewskimi władców państwa polsko-litewskiego, a 51 chorągwi krzyżackich spod Grunwaldu wystawionych na widok publiczny w katedrze wawelskiej można było oglądać jeszcze w okresie wczesnonowożytnym.

Stereotyp o ograniczonym zasięgu

Wydaje się jednak, że w polsko-litewskiej kulturze pamięci od połowy XVI do schyłku XVIII wieku oprócz dość rozpowszechnionej tradycji grunwaldzkiej negatywne stereotypowe wyobrażenia o Krzyżakach miały raczej ograniczony zasięg. Bodaj najbardziej rozpowszechnione były przede wszystkim na terenach znajdujących się niegdyś pod krzyżackim panowaniem, to jest w Prusach Królewskich z Gdańskiem, Toruniem i Elblągiem, włączonych do Królestwa Polskiego w wyniku wojny 13-letniej z Zakonem w latach 1454-1466.

Z pewnością do utrwalenia tej negatywnej pamięci o Krzyżakach przyczyniły się nie tylko krytyczne ujęcia w historycznych dziełach historyków z Prus Królewskich, upatrujących kulminacji walki o „wolność” pruskich stanów z „krzyżacką tyranią” w 1454 roku, czyli momencie wybuchu wojny 13-letniej (1454-1466) i przyłączenia Prus do Korony Polskiej. Pamięć o tym wydarzeniu utrwalały również hucznie organizowane przez władze miejskie Gdańska, Torunia i Elbląga w 1654 i 1754 roku jubileusze 200- i 300-lecia tego wydarzenia.

Co istotne przy tych okazjach Krzyżaków zupełnie nie kojarzono z niemieckością, a odległych w czasie wojen polsko-krzyżackich nie postrzegano w kategoriach narodowościowych. Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę, że członkowie magistratów oraz zamożniejszych warstw miejskich, choć lojalni poddani króla i Rzeczypospolitej, przynależeli przecież do niemieckiego obszaru językowego i kulturalnego.

Przełom w postrzeganiu Krzyżaków

Wieki XIX i początki XX – epoka zaborów i kształtowania się współczesnego poczucia świadomości narodowej i ideologii nacjonalizmu – przyniosły przełom w postrzeganiu Krzyżaków. Pamięć o nich odświeżono najpierw w epoce romantyzmu, później zaś pozytywizmu, czyniąc jednym z popularnych wątków literatury pięknej, publicystyki, a także malarstwa.

Krzyżaków zaczęto najpierw identyfikować z państwem pruskim zaś po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku, w okresie Kulturkampfu oraz polityki antypolskiej II Rzeszy coraz bardziej z Niemcami i niemieckością w ogóle. Poza tym wysuwano na plan pierwszy inne niż wojna 13-letnia zwycięskie dla Polaków epizody: przede wszystkim bitwę pod Grunwaldem w 1410 roku, a także, choć w mniejszym stopniu, tak zwany hołd pruski z 1525 roku.

Metryka stylizacji Krzyżaka na Prusaka i Niemca oraz antypolskiego i w ogóle antyhumanitarnego demona, tak widoczna w literaturze polskiej przynajmniej po pierwszą połowę XX wieku, swym rodowodem sięga epoki polskiego romantyzmu, głównie dzieł Adama Mickiewicza („Grażyna” 1823 i „Konrad Wallenrod” 1828), kojarzących „krzyżactwo” z germańską agresywnością.

fot.Jan Nijman / CC0 Zamek krzyżacki w Malborku. Zdjęcie współczesne.

Zresztą Mickiewicz przejął demonizującą stylistykę w opisie rycerzy zakonnych najpewniej z „Historii polskiej” (1813) Joachima Lelewela. „Ojciec polskiej historiografii” – identyfikując wyraźnie zakon krzyżacki z „jarzmem niemieckim” pisał: „Owi mnisi krzyżaccy, potwór za każdym odcięciem członka odradzający się przez napływ Niemców narodowi najniechętniejszych, stawali się strasznym nieprzyjacielem, nie dość z siebie mocnym, ale […] czyhającym na ziemie dobroczyńców swoich i już krwawo dającym swe zamiary odczuć^”.

Mimo to trzeba również pamiętać, że antygermańskie wersy w poematach Mickiewicza kryją w sobie przede wszystkim krytykę ekspansjonizmu rosyjskiego, którego ofiarą na przełomie XVIII i XIX wieku padły ziemie polsko-litewskiej Rzeczypospolitej.

Krzyżak jako demon, Krzyżak jako Niemiec

Podobną inklinację do demonizacji „krzyżactwa” odziedziczyły następne dziesięciolecia w kulturze polskiej XIX i początków XX wieku. Wybitni pisarze drugiej połowy XIX wieku, Ignacy Kraszewski (1874) i przede wszystkim przyszły noblista Henryk Sienkiewicz (1900) rozbudowali w swych powieściach zatytułowanych „Krzyżacy” mit krwiożerczych, zbrodniczych niemieckich rycerzy, pod pozorem szerzenia chrześcijaństwa walczących z Polakami i Litwinami.

Hołd pruski. Obraz Jana Matejki.

Podobną wymowę miały obrazy Jana Matejki, „Bitwa pod Grunwaldem” (1878) i „Hołd pruski”(1882), których reprodukcje po dziś dzień standardowo zamieszczane są w podręcznikach szkolnych. Ilustracje takie skrywały i ciągle kryją w sobie asocjacje: Krzyżak=Prusak=Niemiec.

Zrównanie Krzyżaków z Niemcami stało się jeszcze bardziej wyraziste i popularne w świadomości potocznej Polaków na przełomie XIX i XX stulecia. O jego nośności i sile oddziaływania zwłaszcza w okresie zaostrzającej się polityki antypolskiej w zaborze pruskim świadczą z jednej strony ówczesne polskie karykatury z motywem krzyżackim w tle, z drugiej choćby słowa „Roty” Marii Konopnickiej – „Do krwi ostatniej kropli z żył/ bronić będziemy ducha,/ aż się rozpadnie w proch i w pył krzyżacka zawierucha”.

Czarna i biała legenda

Aluzyjność ta dominowała podczas zorganizowanych na masową skalę uroczystości odsłonięcia ufundowanego przez Ignacego Paderewskiego Pomnika Grunwaldzkiego dłuta Antoniego Wiwulskiego w Krakowie 15 lipca 1910 roku, w 500-letnią rocznicę bitwy grunwaldzkiej. Wydarzenie to z pewnością można postrzegać jako jeden z najważniejszych momentów kształtowania się polskiej kultury pamięci o Krzyżakach w epoce współczesności.

Konstanty Gorski: „Krzyżacy. Walka Zbyszka z Rotgierem”.

Za wykreowanie i upowszechnienie polskiej „czarnej legendy” Krzyżaków w XIX wieku odpowiedzialne były jednak nie tylko traumy i kompleksy Polaków epoki rozbiorów, pragnących skompensować sobie smutną rzeczywistość zaborową poprzez sięganie po wypełnione chwałą obrazy dawnych zwycięstw nad teraźniejszym zwycięzcą. Owa czarna legenda „krzyżactwa” po stronie polskiej była bowiem w pewnym sensie reakcją na „białą legendę” zakonu krzyżackiego, która ukształtowała się po stronie prusko-niemieckiej dopiero w XIX wieku.

Mit zakonu krzyżackiego jako nośnika cywilizacji zachodnioeuropejskiej zdobył sobie szczególnie trwałe miejsce w niemieckiej kulturze pamięci, okazując się aktualny w pierwszych dekadach następnego stulecia, gdy „biała legenda” Zakonu została wzbogacona o nowy wątek propagandowy: druzgoczącą klęskę zadaną pod koniec sierpnia 1914 roku przez wojska niemieckie pod dowództwem marszałka Paula von Hindenburga armii rosyjskiej pod Tannenbergiem, w pobliżu pola, na którym przed ponad 500 laty rozegrała się bitwa grunwaldzka, nota bene w historiografii niemieckiej przez stulecia również nazywana bitwą pod Tannenbergiem.

Na jej miejscu w latach 1924-1927 wzniesiono imponujące mauzoleum ku czci Hindenburga, w którym w 1935 roku w asyście Adolfa Hitlera i najwyższych funkcjonariuszy III Rzeszy pochowano zwłoki ostatniego przedwojennego prezydenta Niemiec.

Hitler a sprawa krzyżacka

Paralelnie do niemieckiej „białej legendy” po stronie polskiej po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku kontynuowano „czarną legendę” Krzyżaków.

W pewnym sensie polską odpowiedzią na wspomniane wyżej monumentalne Mauzoleum Hindenburga upamiętniające bitwę pod Tannenbergiem stał się pomnik konny Władysława Jagiełły, nazwany Pomnikiem Grunwaldzkim, wykonany przez Stanisława Kazimierza Ostrowskiego dla polskiego pawilonu na Światową Wystawę w Nowym Jorku w 1939 roku. Po II wonie światowej został on podarowany temu miastu i w 1945 roku na stałe ustawiony w Central Parku podczas uroczystości przy współudziale przedstawicieli polskiego rządu na uchodźctwie.

Mauzoleum Hindenburga pod Tannenbergiem. Fotografia przedwojenna.

W polskiej kulturze okresu międzywojennego ciągle stylizowano demonicznego Krzyżaka na współczesnego Niemca. Przykładami tego są poczytna i po kilku latach zekranizowana powieść Stefana Żeromskiego „Wiatr od morza” (1922), za którą otrzymał państwową nagrodę literacką, czy też reportażowa powieść Melchiora Wańkowicza „Na tropach Smętka” (1936) wypełniona rozważaniami na temat dziejowej ewolucji: od „wczesnych” Krzyżaków do „wczesnych” hitlerowców.

Z pewnością na taki stan rzeczy wpływ miały stosunki polsko-niemieckie, lawinowo pogarszające się u schyłku lat 30., oraz nachalnie instrumentalizująca „białą legendę” Zakonu propaganda nazistowska. Z kolei instrumentalizacja polskiej „czarnej legendy” dla celów antyniemieckiej propagandy w latach II wojny światowej miała być kontynuowana jeszcze długo po jej zakończeniu w okresie PRL.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej, w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów oraz rozwinięcia skrótów.