fot.domena publiczna Dekomunizacja polskich ulic idzie pełną parą!

Dekomunizacja ruszyła pełną parą. W najbliższych miesiącach dziesiątki, a może i setki ulic zmienią swoje nazwy. Jak wpłynąć na ten proces? I co właściwie może zrobić przeciętny Kowalski? „Zaskakująco dużo” – odpowiada krakowski samorządowiec i działacz społeczny Mateusz Drożdż.

Najprościej „przechrzcić” dowolną ulicę 1 Maja na… 3 Maja. Nazwa niemal taka sama, ale to późniejsze święto majowe jest już bez skojarzeń socjalistycznych. Nie przywodzi też na myśl wspomnień z pochodów z czerwonymi sztandarami. Gorzej, jeśli ulica nosi miano 9 Maja, bo obchodzony w tym dniu „Dzień Europy” nie przyjął się powszechnie, a zmiana radzieckiego dnia zwycięstwa na dzień zwycięstwa alianckiego 8 Maja nie brzmi tak naturalnie, jak zmiana z 1 na 3.

To wszystko jest jednak kosmetyka. W teorii nie ma nakazu, by usuwać z nazw pierwszomajową tradycję, w praktyce – mimo że 1 maja to wciąż obowiązujące święto państwowe – nie brakuje żądań, aby taką nazwę zlikwidować. Są jednak nazwy ulic, które zwyczajnie trzeba zmodyfikować. Tak stanowi prawo.

Najpierw było dobrowolnie

Pierwsza kontrrewolucyjna fala rozlała się po Polsce już na początku lat 90. XX wieku. Odrodzony samorząd sam z siebie poprzywracał dawne nazwy ulic i polikwidował tabliczki na cześć Włodzimierza Lenina, Feliksa Dzierżyńskiego, Iwana Koniewa, Marcelego Nowotki, Pawła Findera, czy lokalnych działaczy komunistycznych. Ze ścian odkręcano tablice, z placów wywożono pomniki, z gabinetów wynoszono popiersia i portrety.

fot.domena publiczna Portret Bolesława Bieruta, który był stałym elementem wystroju gabinetów komunistycznych dygnitarzy, musiał je opuścić po zmianach ustrojowych.

Okazuje się jednak, że wielu bohaterów PRL tę czystkę przetrwało. Potem, co jakiś czas pojawiały się głosy, aby zmienić nazwę ocalałym np. osiedlom iluś-tam-lecia PRL, ulicom Zygmunta Berlinga, czy Karola Świerczewskiego. Hamulcowymi okazywali się mieszkańcy i przedsiębiorcy. Trudno im się zresztą dziwić. Protestowali, że trzeba będzie zmieniać dokumenty, dowody, umowy, adresy korespondencyjne, tabliczki na płotach i elewacjach, pieczątki, wizytówki. Tu chodziło przecież o naprawdę dotkliwe koszty i niedogodności.

Tymczasem czerwoni patroni, zwłaszcza Ci lokalni, o których nie było szerzej wiadomo kto zacz, wrośli w krajobraz, a mieszkańcy przyzwyczaili się do nich. W oczy kłuły jedynie nazwiska prominentnych przedstawicieli dawnego systemu.

Nowe prawo wyboru nie daje

Dzisiaj jednak nikt już nie słucha głosów sprzeciwu. Klamka zapadła 2 września 2016 r., gdy w życie weszła ustawa o zakazie propagowania komunizmu lub innego systemu totalitarnego. Zgodnie z nią samorządy w całej Polsce są zobowiązane do zmiany nazw ulic, placów, osiedli, rond, alei, mostów, budynków użyteczności publicznej, które upamiętniają słusznie miniony ustrój. Jeśli samorząd tego nie zrobi w terminie do 2 września 2017 r., wyręczy go wojewoda.

fot.Katarzyna Czerwińska (CC BY-SA 3.0 pl) 2 września 2016 r. w życie weszła ustawa o zakazie propagowania komunizmu lub innego systemu totalitarnego. Od tego dnia samorządy zobowiązane są do dekomunizacji nazw ulic, mostów, parków.

Tak jak większość odsłon „dobrej zmiany”, dekomunizacja nazewnictwa ruszyła pospiesznie, a „wstawanie z kolan” robione jest z tak inkwizycyjną podejrzliwością i rewolucyjnym zapałem, że często budzi zdumienie. No, bo i jak się tu nie dziwić, skoro lokalni dekomunizatorzy żądają usunięcia takich „piewców” komunizmu jak Ignacy Daszyński, Stefan Okrzeja, czy Ludwik Waryński?

Owszem, byli socjalistami, ale do ideałów państwa Lenina i Stalina było im przecież bardzo daleko. Na ich przykładach widać, jak bardzo zabrakło jasnych wytycznych ze strony twórców ustawy, którzy przecież mogli najpierw zebrać propozycje nazw do usunięcia, a następnie przygotować ich spis wraz z wyszczególnieniem przewin.

Czy Dworcowa ma coś wspólnego z dworcem?

W Krakowie co prawda nikt nie żądał likwidacji al. Daszyńskiego, ale jeden z radnych miejskich z PiS oskarżył o sprzyjanie dawnemu ustrojowi literatów, m.in. Karola Bunscha, Jalu Kurka, Juliana Przybosia czy Macieja Słomczyńskiego, a za „patronów kontrowersyjnych” uznał m.in. Bolesława Roję, czy Władysława Broniewskiego. Do mocno podejrzanych zaliczył także nazwy: Bohaterów Wietnamu, Kościuszkowców, Braterstwa Broni, Czechosłowacką, czy Komuny Paryskiej.

fot.domena publiczna Władysław Broniewski – „patron kontrowersyjny”?

Jego kolega z Rady Miasta Krakowa (też z PiS, a dodatkowo jeszcze pracownik naukowy IPN) zażądał zmiany ulicy o pozornie pospolitej i niewinnej nazwie, która jednak – jego zdaniem – sławi radzieckiego komunistycznego pisarza Nikołaja Dworcowa. Ul. Dworcową przed dekomunizacją uratował jedynie fakt, że prawdziwie wiedzie do dworca kolejowego w Krakowie-Płaszowie i nadano ją… jeszcze przed wojną.

Czasu do 2 września jest coraz mniej. Dekomunizacja prze do przodu jak walec drogowy, choć w różnych samorządach, w gazetach i na Facebooku trwa opór i obrona „Patronów Wyklętych”. W wielu przypadkach padają słuszne argumenty, jak choćby w odniesieniu do walczących z faszyzmem Dąbrowszczaków. Przecież ich historia nie jest tak przeraźliwie prosta i czarno-biała, jak stara nam się wmówić prawica.

Wiele wskazuje na to, że bohaterowie republikańskiej Hiszpanii nie zdołają się obronić i przegrają podobnie, jak przed osiemdziesięciu laty. Co ich zastąpi, gdy znikną z tabliczek? Skoro dyskusja o nowych nazwach trwa i w wielu miejscach samorządowcy pytają mieszkańców o propozycje nowych nazw, to może warto wystąpić z własną inicjatywą. Jak nie w przypadku „czerwonych” patronów, to chociaż tam, gdzie nazw brakuje.

fot.domena publiczna. Uprzywilejowaną pozycję w kolejce do „swoich” ulic ma coraz więcej Żołnierzy Wyklętych.

Przechodzimy do działania

Zrobić to może każdy. Za nazewnictwo ustawowo odpowiada rada gminy, więc to radni podejmują decyzję. Ale przecież radnym też można pomóc i podpowiedzieć. Normalnie, poza przypadkiem narzuconej odgórnie dekomunizacji, nie lubią oni zmieniać nazw już istniejących, ale przecież okazało się, że Polska jednak nie „jest w ruinie”, tylko powstawały i powstają nowe ulice, mosty, ronda, skwery, parki, budynki użyteczności publicznej i wiele z nich nadal nie ma nazwy. Każdy mieszkaniec może znaleźć jakiegoś patrona, uzasadnić jego zasługi dla społeczności lokalnej lub kraju, zaproponować miejsce, napisać stosowne pismo lub mail i wysłać do swojego burmistrza lub prezydenta oraz do swojej rady miejskiej. Przejdźmy przez tą procedurę krok po kroku.

Najtrudniejszy jest początek – należy nienazwany obiekt znaleźć. Potem upewnić się, że nie ma przy nim obiektów z adresem przypisanym do innej, pobliskiej ulicy. W obu czynnościach pomoże zwykły plan miasta lub Mapy Google, a także wizja w terenie – co ułatwi sprawdzenie, czy zasłużonemu patronowi nie proponujemy aby polnej drogi wiodącej donikąd lub wysypanej szutrem trasy do przewracających się i opustoszałych chałup.

Dla ułatwienia – mosty, wiadukty, skwery, parki, ronda lub ulice na osiedlach z nazwą własną z reguły nie mają przypisanych do siebie adresów. Ważne jest jednak, aby prawidłowo rozpoznać zarządcę drogi. Rada gminy może nazywać ulice gminne, ale ulice będące w zarządzie przedsiębiorstw, spółdzielni mieszkaniowych itp. już tylko za zgodą np. zarządu spółdzielni lub firmy. Zawsze można jednak do tych instytucji wystąpić z taką propozycją.

fot.domena publiczna Czy dekomunizacji wymagają ulice 1 maja?

Za swoją zgodę na nazwanie uliczki na osiedlu nie poniosą kosztów ani oni, ani ich mieszkańcy – nawet słupki z tabliczkami z nazwą funduje gmina, a skoro adresy są przypisane do nazwy osiedla – to nie ma potrzeby zmiany dokumentów, bo adresy nie zmieniają się. Nazwy szkół, czy przedszkoli zdecydowanie powinny być skonsultowane ze społecznością szkolną.

Następnie trzeba zgłosić do władz – rzecz jasna pisemnie – potrzebę nazwania bezimiennej ulicy wraz z uzasadnieniem, dlaczego akurat taka nazwa powinna powstać, czyli kim był wybrany przez nas potencjalny patron. Pismo powinno zostać zaadresowane do burmistrza (prezydenta) i przewodniczącego rady gminy, choć dobrze jest także poinformować radnych z naszego okręgu – w końcu mają obowiązek nas reprezentować.

Szukaj sojuszników

Warto mieć sprzymierzeńców – urząd gminy może pytać innych o to, czy dana nazwa jest właściwa, a proponowany patron wart uhonorowania. Dlatego nie zaszkodzi wcześniej porozmawiać i poprosić o wsparcie oficjalnym pismem np. muzeum tematyczne, radę dzielnicy, czy osiedla, miejscowy autorytet, czy stowarzyszenie tematyczne. Pismo z poparciem nigdy nie przysporzy problemów, a czasem pomaga.

fot.domena publiczna. Zmiana nazwy ulicy jest trudna do przeprowadzenia. O wiele łatwiej nadać patrona ulicy która pozostaje bezimienna.

Gdy nasza prośba jest już złożona i radni mieli czas, aby się z nią zapoznać, trzeba się przypominać. Zachęcać do podjęcia decyzji, szukać sprzymierzeńców wśród innych radnych, może zgłosić gotowość do wsparcia merytorycznego podczas posiedzenia rady gminy, czy właściwej komisji merytorycznej. Nagłośnić sprawę – poinformować o propozycji lokalne media. Można też spróbować zebrać podpisy innych mieszkańców popierających nazwę. Ale niewykluczone, że uda się i bez tego, bo skoro jest obiekt bez nazwy i pojawia się propozycja tejże, to czemu nie przychylić się prośbie aktywnego obywatelsko mieszkańca?

Jak my to zrobiliśmy?

Tak właśnie w ciągu ostatnich paru lat powstały nazwy w Krakowie, przy których maczałem palce – przygotowywałem wystąpienia, projekty uchwał rad dzielnic, zachęcałem w rozmowach radnych i przedstawicieli spółdzielni mieszkaniowych, szukałem wsparcia w instytucjach i u osób prywatnych, a także lobbowałem u decydentów. Efekty to nowopowstałe nazwy krakowskich: ulic powstańca Władysława Czaplickiego, lotników Władysława Gnysia, Bohdana Arcta, Mariana Pisarka, Stefana Łaszkiewicza, skweru Franciszka Stańca, czy bulwaru Lotników Alianckich…

Czy Maria Dobroniega pojawi się już niebawem na planie miasta Krakowa? Ilustracja – portret Marii Dobroniegi autorstwa Michaiła Dwugłazowa z książki „Damy ze skazą” Kamila Janickiego.

A jak się nie uda? Nawet jeśli sama nazwa nie zostanie nadana, to z reguły nie jest wyrzucana do kosza. W Krakowie np. istnieje tzw. bank nazw ulic – są to nazwy zaaprobowane, ale nie mające na razie „przydziału” w terenie. Być może nigdy nie znajdą się na tabliczkach, ale być może nie są też skazane na wieczne oczekiwanie. Niektóre same dają sobie radę, jak dwóch patronów, których też pomagałem zgłosić: lotnik Bolesław Orliński i fotografik Ignacy Krieger. Czekali oni w banku z nazwami. Pierwszego znalazł deweloper i widnieje już na tabliczkach, drugiego odszukali sami radni, poczekali aż deweloper wybuduje ulicę i wkrótce zostanie jej patronem. Kilkanaście innych złożonych przeze mnie propozycji w banku nazw nadal się znajduje. Może i im się poszczęści?

Najnowszy projekt dotyczy jednak dwóch wybitnych kobiet, nierozerwalnie związanych z Krakowem. W marcu 2017 roku pomogłem zaproponować Radzie Miasta Krakowa uhonorowanie zapomnianych władczyń z głębokiego średniowiecza – królowej Rychezy i księżnej Marii Dobroniegi, a więc matki i żony księcia Kazimierza Odnowiciela. Ziarno zostało rzucone i kto wie, może włodarze miasta przychylą się do tego wniosku. Jakby nie było, to z pomocą tych pań przeniesiono stolicę do Krakowa. A ich losy są, bez dwóch zdań, fascynujące.