Piastowie – polska dynastia książęca i królewska, początkowo ród książąt plemiennych Polan. Wywodzili się bez wątpienia z rodzimej arystokracji plemiennej, bezpodstawne są poglądy o ich pochodzeniu normańskim. W XI w. tradycja dynastyczna sięgała pamięcią o trzy, a wliczając Piasta o cztery pokolenia (Piast – Siemowit – Leszek – Siemomysł) przed potwierdzonego współczesnymi zapisami kronik niemieckich Mieszka I (zm. 992), a więc, licząc szacunkowo po ok. 33 lata na każde pokolenie, do ok. połowy IX w. Nie wiadomo jednak, czy jest to rzeczywiście choć przybliżona data objęcia przez ten ród władzy nad Polanami. Nie są znane wszystkie odgałęzienia najdawniejszych pokoleń Piastów. Byli oni jednak najpewniej szerzej rozrodzeni, choć nie pokazuje tego nasza wiedza. Dyskusyjna jest wciąż np. kwestia, czy od nich pochodzili najstarsi książęta pomorscy. Wobec znacznego rozrodzenia się Piastów, przy jednoczesnym wejściu poszczególnych książąt w dziedziczne posiadanie odrębnych dzielnic, od połowy XII w. rozróżnić można osobne linie rodu. Wywodzą się one od kolejnych synów Bolesława III Krzywoustego (zm. 1138).

Od najstarszego z jego synów, Władysława II Wygnańca, pochodzą Piastowie śląscy; od Mieszka III Starego – Piastowie wielkopolscy; od Kazimierza II Sprawiedliwego — małopolscy, mazowieccy i kujawscy. Piastowie małopolscy, po starszym synu Kazimierza Sprawiedliwego, Leszku Białym, wymarli najwcześniej – na Leszkowym synu Bolesławie V Wstydliwym (zm. 1279). Następna wymarła linia wielkopolska – na królu Przemyśle II (zm. 1296).

Pozostałe wielkie linie rozdzielały się z czasem dalej. Od młodszego syna Kazimierza, Konrada I mazowieckiego, pochodzą Piastowie mazowieccy (po Konradowym synu Siemowicie) i kujawscy (po Kazimierzu I). Z linii kujawskiej wywodzili się ostatni piastowscy królowie polscy, Władysław I Łokietek i Kazimierz III Wielki (zm. 1370). Linia kujawska skończyła się na awanturniczym księciu maleńkiej dzielnicy gniewkowskiej, Władysławie Białym (zm. 1387). Piastowie mazowieccy wymarli dopiero na początku XVI w. na książętach Januszu III i Stanisławie (obaj zm. 1526). Najszerzej rozrodzona była linia (od Władysława II Wygnańca). Dzieli się ona ogólnie na Piastów  dolnośląskich, potomków Bolesława I Wysokiego (zm. 1201), oraz Piastów opolskich, czyli górnośląskich, potomków Mieszka Plątonogiego (zm. 1211). Wewnętrzne podziały tych gałęzi są bardzo skomplikowane, rozróżnia się aż kilkanaście linii Piastów dolno- i górnośląskich (wrocławską legnicko-brzeską, świdnicką, ziębicką, głogowsko-żagańską, oleśnicką, opolską, niemodlińską, cieszyńską, bytomską i raciborską). Najdłużej trwała linia legnicko-brzeska, wymarła w 1675 r. na Jerzym Wilhelmie. Był on ostatnim ze wszystkich Piastów.

Piastowie śląscy w połowie XIV w. popadli w zależność od Królestwa Czeskiego. Jako poddani obcej korony przestali być uważani za książąt polskich, co już w XIV w. dobitnie wyraził w swej kronice Janko z Czarnkowa. Sami Piastowie śląscy jednak, choć dogłębnie zniemczeni, bardzo długo określali się książętami polskimi i kultywowali tradycję pochodzenia z rodu królów Polski. W tym też środowisku narodziło się, najpewniej gdzieś w drugiej połowie XVI w., samo określenie Piastowie. Wcześniej pisano, nie tylko zresztą na Śląsku, ale i w całej Polsce, jedynie o rodzie potomków Piasta bądź rodzie Piastowym. Upowszechnienie tego zbiorowego miana Piastowie dokonywało się bardzo wolno, a decydujące znaczenie miało dopiero przyjęcie tej właśnie formy przez wybitnego historyka schyłku XVIII w., A. Naruszewicza.

Piastowie odegrali kluczową rolę w dziejach państwa polskiego w średniowieczu. Jako książęta plemienni Polan dokonali podboju sąsiednich ziem, stając się twórcami państwa polskiego. Zasięg podbojów piastowskich wyznaczył kształt geograficzny Polski. Eliminując pojawiającą się przypuszczalnie konkurencję, bardzo wcześnie narzucili swym poddanym ideologiczną wizję, przedstawiając siebie samych jako przyrodzonych panów kraju. Miarą przywiązania ludności do nich jest zwycięskie przetrwanie kryzysu lat 1031-1038, kiedy to pojawiła groźba zastąpienia Piastów władcami innego rodu. Przywiązanie do własnych władców i własnej dynastii było też najważniejszym czynnikiem ogniskującym formującą się dopiero bardzo wolno świadomość narodową, posiadającą w swej początkowej fazie charakter „patriotyzmu państwowego”. Jedność dynastii przyczyniła się także poważnie do utrzymania jedności narodowej w epoce rozbicia dzielnicowego w XIII w. Piastom zawdzięcza też powstanie polski herb państwowy, będący pierwotnie rodowym herbem dynastii (przyjętym zresztą zapewne pod wpływem niemieckim). Próbą okazały się znów walki toczone o zjednoczenie, kiedy to społeczeństwo odrzuciło ostatecznie kandydaturę obcych władców (Wacławów czeskich) na rzecz Piastów.

Po wymarciu na Kazimierzu Wielkim (1370) królewskiej linii rodu korona polska przypadła wprawdzie obcym dynastiom (Andegawenowie, Jagiellonowie), ale długo jeszcze pojawiały się próby przywrócenia na tron któregoś z Piastów śląskich (Konrad II oleśnicki) czy mazowieckich (Siemowit IV, Bolesław V). W czasach nowożytnych, choć ostatni żyjący jeszcze na Śląsku Piastowie stracili już politycznie znaczenie i ulegli zupełnej germanizacji, w Polsce żywa wciąż była pamięć o dawnych przyrodzonych panach. Dopiero zresztą teraz nadano im nazwę Piastowie (od imienia legendarnego protoplasty). Stali się oni uosobieniem swojskości i narodowej tradycji, a ich czasy pod piórem pisarzy ulegały idealizacji. Podczas kolejnych elekcji XVII-XVIII w. Piast był synonimem rodaka. Rodzącą się u schyłku XVIII i w XIX w. naukowa historiografia Piastom przypisywała szczególną rolę. Historycy, zarówno demokratycznych, jak i konserwatywnych przekonań, potrafili znaleźć w nich wzór. J. Lelewel w czasach piastowskich umieszczał wyidealizowaną epokę rzekomego „gminowładztwa”, wszyscy zaś zgodni byli, że to pierwsi władcy dzięki osobistym zasługom stworzyli i utrzymali państwo polskie.

Tradycja piastowska, wiążąca się z budową państwa polskiego, nabierała aktualności na przełomie XIX i XX w., gdy ożywiły się nadzieje na restytucję własnej państwowości. W II Rzeczpospolitej do piastowskich korzeni odwoływali się przedstawiciele różnych kierunków politycznych, zarówno piłsudczycy (widzący w Piastach wzór nieskrępowanych w swych możliwościach silnych indywidualności przywódczych), jak i narodowi demokraci (upatrujący w nich wzoru konsekwentnych obrońców Polski przed Niemcami). Wówczas też narodził się uproszczony schemat, przeciwstawiający „piastowską ideę” jednolitej etnicznie Polski broniącej swych pozycji na Zachodzie – „jagiellońskiej idei” wielonarodowej Rzeczpospolitej ciążącej ku Wschodowi. Te sztuczne konstrukcje eksploatowano w historiografii i propagandzie szczególnie po II wojnie światowej. Ówczesne przemiany terytorialne łatwo dały się przedstawić jako historyczny powrót do piastowskich korzeni. Pilnie pielęgnowane (niekiedy zaś sztucznie animowane) tradycje piastowskie odegrały zasadniczą rolę w procesie integracji ludności polskiej osadzonej na Ziemiach Odzyskanych. Tradycje te, mimo niewątpliwych manipulacji politycznych, jakimi często ulegały, stanowią i dziś bardzo ważny składnik świadomości historycznej współczesnych Polaków.

 

Autor hasła:

Tomasz Jurek – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji, poświęconych m. in. średniowiecznej historii Śląska. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.