Maria Kazimiera de la Grange ďArquien, Marysieńka (ur. 28 VI 1641 w Nevers we Francji, zm. 30 I 1716 w Blois we Francji) – królowa Polski, żona Jana III Sobieskiego, córka margrabiego Henryka de la Grange ď Arquien, późniejszego księcia i kardynała, oraz Franciszki de la Châtre de Brillebaut, ochmistrzyni dworu księżniczki Marii Gonzagi de Nevers.

Jako druga, po Ludwice Marii, Francuzka na polskim tronie była niejako z góry skazana na niepopularność. Aktywność polityczną królowej Marii Kazimiery panowie polscy kojarzyli z zagrożeniem ich „złotej wolności”, a jej przedsiębiorczość w sprawach rodzinnych kłuła w oczy opinię szlachecką. Małżonka Jana III doczekała się czarnej legendy. Czy słusznie?

Przybyła do Polski, mając cztery lata, jako dwórka w orszaku królowej Ludwiki Marii. Po dwóch latach dla pobierania nauk została odesłana do Francji, skąd w 1652 lub 1653 roku wróciła na dwór warszawski. Należała do grona najbliższych królowej filles d’honneur, które wydawane za panów polskich, miały czynić z nich „zięciów dworu”.

Zgodnie z planami Ludwiki Marii w 1658 roku poślubiła ordynata Jana Zamoyskiego (zwanego Sobiepanem), wówczas wojewodę kijowskiego. Nie był to związek szczęśliwy. Już wkrótce (1659) wojewodzina nawiązała bliższą znajomość z chorążym wielkim koronnym Janem Sobieskim, która przekształciła się w romans. W 1661 roku w kościele Karmelitów w Warszawie oboje ślubowali sobie potajemnie miłość i wierność („śluby karmelitańskie”). Od tego momentu ich związkowi towarzyszyć będzie regularna, obfita, pełna uczucia korespondencja.

W latach 1662–1663 Maria Kazimiera przebywała we Francji, gdzie planowała osiedlić się na stałe wraz z Janem Sobieskim. Projekty te zostały jednak odłożone, podobnie jak myśl jej rozwodu z Zamoyskim. I mąż (już wtedy wojewoda sandomierski), i Sobieski pozostawali w opozycji wobec forsowanych przez Ludwikę Marię planów dworu, mających wzmocnić władzę królewską; na tym tle osłabły też kontakty wojewodziny Zamoyskiej z jej protektorką. Wkrótce jednak została nakłoniona przez królową do poparcia planów elekcji vivente rege kandydata francuskiego (1664–1665).

Po nagłej śmierci Zamoyskiego (IV 1665) Sobieski za cenę ręki Marii Kazimiery (Marysieńki) przystąpił do stronnictwa dworskiego i przyjął odebraną opozycjoniście Jerzemu Lubomirskiemu laskę marszałka wielkiego koronnego. Jeszcze w okresie żałoby po Zamoyskim (V 1665) w kaplicy zamkowej w Warszawie odbył się ich potajemny ślub, a po nim, w lipcu 1665 roku, uroczyste oficjalne zaślubiny. Od tego czasu Maria Kazimiera bardziej samodzielnie uczestniczyła w wydarzeniach rozgrywających się na dworze i w Rzeczypospolitej (rokosz Lubomirskiego i wojna domowa 1665–1666); nawiązała też własne kontakty z posłem francuskim w Warszawie.

Wraz ze śmiercią Ludwiki Marii (1667) straciła protektorkę. Ponownie rozważała wyjazd na stałe do Francji. Przygotowywała go nawet, przebywając w latach 1667–1668 nad Sekwaną, a jej planom sprzyjał fakt, że ojcem chrzestnym urodzonego tam syna (1667) zgodził się zostać sam Ludwik XIV. Sobieski był jednak niechętny projektom żony, dlatego zdecydowała się wrócić do Polski. Stała się jedną z najaktywniejszych działaczek stronnictwa profrancuskiego w Rzeczypospolitej, najpierw w związku z abdykacją Jana Kazimierza, a następnie za panowania prohabsburskiego Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jego obiór był przegraną Marii Kazimiery, brała wiec udział w zabiegach o jego detronizację i nadal liczyła na francuskie poparcie w Polsce i dla swej rodziny we Francji (gdzie przebywała ponownie w latach 1670–1671).

W 1674 roku przyczyniła się – wbrew innym kandydatom dworu francuskiego – do elekcji Jana III Sobieskiego na tron Polski. Wraz z mężem 2 lutego 1676 roku została koronowana w Krakowie. Już w tym pierwszym okresie swą aktywnością polityczną przysporzyła sobie wielu wrogów w Rzeczypospolitej i we Francji. Nie uzyskała na dworze burbońskim oczekiwanych korzyści i tytułów dla rodziny ďArquien; chodziło jej zwłaszcza o tytuł para Francji dla swego ojca Henryka, który sytuowałby go wśród arystokracji.

Ludwik XIV uważał Marię Kazimierę przede wszystkim za swą poddaną i nie chciał jej traktować jako królowej. Niezbyt chętnie przychylał się do jej zabiegów we Francji i nie popierał jednoznacznie w Polsce. Pretensje Marysieńki do Ludwika XIV i rezerwa władcy Francji wobec niej były przez ponad 20 lat jej polskiego królowania stałym motywem ich wzajemnych stosunków i – wraz z zabiegami dynastycznymi pary monarszej w Polsce – zasadniczym motywem jej aktywności politycznej.

Od 1676 roku, ubolewając nad brakiem poparcia z Francji, bez skrupułów zwróciła się ku sojuszowi z Austrią, na przekór profrancuskim planom króla (traktat jaworowski, 1675). Swymi intrygami popierała stronnictwo prohabsburskie, liczyła na ożenek pierworodnego syna Jakuba z jedną z arcyksiężniczek austriackich i na jego obiór vivente rege na tron Polski. Nie przebierała w środkach działania, przekupstwem, sprzedażą urzędów dworskich, intrygowaniem naraziła się ciężko opinii szlacheckiej.

Dla Marii Kazimiery liczyły się przede wszystkim interesy rodzinne. Nie zrywała więc z Wersalem, obiecywała poparcie dla stronnictwa profrancuskiego, ale mimo że uzyskała dla ojca (hulaki i utracjusza) upragniony tytuł diuka (w jej oczach było to mało), nadal utrzymywała kontakty z Wiedniem. W 1683 roku doszło do antytureckiego przymierza Polski i Austrii, które dla dyplomacji francuskiej nad Wisłą wyglądało jak osobista zemsta Marii Kazimiery za szykanowanie jej bliskich we Francji. Król Jan III ruszył na odsiecz cesarskiej stolicy, a królowa już wkrótce, w 1684 roku, rozczarowana nikłymi korzyściami z dobrych stosunków z cesarzem (do małżeństwa Jakuba nie doszło), zwróciła się ku Francji.

Ludwik XIV proponował mariaż francuski, ale bez poparcia polityki zagranicznej Jana III. Dwór lawirował miedzy Wiedniem a Paryżem. Maria Kazimiera szukała dla królewicza Jakuba (którego zresztą nie lubiła) odpowiedniej kandydatki na żonę; próby zapewnienia mu przy pomocy Francji sukcesji tronu w Rzeczypospolitej zostały odrzucone, nie udało się też osadzić go jako dziedzica w księstwach naddunajskich. W rezultacie Jakub, ożeniony z siostrą cesarzowej, Jadwigą Eleonorą neuburską (1691), krępował plany Marii Kazimiery związane z poparciem Francji (1691-1692) i elekcją na tron Polski królewicza Aleksandra.

Po śmierci Jana III, w czasie bezkrólewia 1696–1697, królowa liczyła, krótko, na elekcję hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jabłonowskiego, którego miałaby poślubić (wzorem Ludwiki Marii, żony kolejnych monarchów). Potem poparła jako pretendenta swego zięcia, elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela. Przyczyniła się natomiast do upadku kandydatury syna Jakuba na króla Polski, z którym wdała się w gorszące zatargi majątkowe.

Mimo poparcia dla obranego na tron Augusta II Sasa, wyjechała do Rzymu (1699), gdzie utrzymywała duży dwór, interesując się nadal polityką (od 1703 snuła plany osadzenia synów Jakuba i Aleksandra na tronie Polski) oraz teatrem. W 1714 roku przeniosła się do Francji, do ofiarowanego jej przez Ludwika XIV na rezydencję zamku w Blois. Aż do śmierci starała się dbać (poprzez mariaże wnuczek) o pozycję dynastyczną Sobieskich. Została pochowana wpierw w Blois (do 1716), następnie jej ciało sprowadzono do Polski i złożono (w latach 1717–1733) w kościele Kapucynów w Warszawie (gdzie spoczywały już zwłoki Jana III), a w 1734 roku pochowano (razem z prochami męża) na Wawelu.

Maria Kazimiera dwukrotnie wychodziła za mąż. Pierwszym jej mężem był (od 3 III 1658) ordynat Jan Zamoyski, wojewoda kijowski, później sandomierski (zm. 7 IV 1665). Drugim jej mężem został (od 14 V 1665 sekretnie, a oficjalnie 5 VII 1665) chorąży wielki koronny Jan Sobieski (od 21 V 1674 król Polski). Z pierwszego małżeństwa przyszły na świat córki: Ludwika Maria (ur. i zm. 1659), Katarzyna (1660–1662) oraz nieznana z imienia (ur. i zm. 1664). W małżeństwie z Janem Sobieskim urodziła 14 dzieci, a w tym: Jakuba Ludwika (1667–1737), pretendenta do tronu polskiego i mołdawskiego, Teresę Teofilę (ur. i zm. 1670), Adelajdę zwaną Berbiluną (1672–1677), La Menone zwaną Menonką (1673–1675), Teresę Kunegundę (1676–1730), żonę elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela, Aleksandra Benedykta (1677–1714), Konstantego Władysława (1680–1726) i Jana (1683–1685).

Maria Kazimiera nie cieszyła się sympatią współczesnych, potomni – pisarze i historycy – wykreowali czarną legendę Marysieńki (jej źródła i kształtowanie się ukazał M. Komaszyński). Niepohamowana ambicja, chciwość, egoistyczna dbałość o własne interesy – swoje i swych krewnych, bezwzględność w działaniu, wykorzystywanie swej godności, brak dbałości o polską rację stanu, szkodliwy wpływ na królewskiego małżonka, wąskie horyzonty myślowe – to tylko krótka lista zarzutów, jakie jej stawiano. T. Żeleński (Boy) widział w niej przede wszystkim „istotę płciową”.

W tej mierze, chociaż częściowo, oceny dotyczące Marysieńki są zgodne: była kobietą wielkiej urody. Ale już jej postępowanie jako niewiasty poddawano krytyce, przypisywano jej i wytykano liczne romanse z czołowymi postaciami, nie tylko polskimi, życia publicznego ówczesnej Rzeczypospolitej. W świetle najnowszych badań historyków (O. Forst de Battaglia, M. Komaszyński, Z. Wójcik i inni) wiele z tych krytycznych opinii należy złagodzić.

Najwcześniej zgodzono się co do tego, że nie należy przeceniać wpływu Marii Kazimiery na Jana Sobieskiego, zwłaszcza w jego królewskim okresie. Nie można też negować jej troski o męża w czasie ostatniej choroby Jana III. Postępowaniem Marysieńki rządziły nie tylko kaprysy, ale i racjonalne cele, nie kłócące się z interesem Rzeczypospolitej. Nie była tylko bezwzględną, zaciętą intrygantką; nie brakowało jej pobożności, potrafiła być życzliwa, hojna, kiedy trzeba odważna. Lubiła zabawę, muzykę, tańce, w ostatnim okresie życia pokochała teatr.

Przeciwstawiając się krzywdzącej dla Marii Kazimiery legendzie, Z. Wójcik stwierdza (w swej biografii Jana Sobieskiego), że nie zamykając oczu na wiele jej wad, złych stron charakteru i nie zawsze słusznych moralnie i politycznie poczynań, przyjdzie chyba uznać ją za jedną z najinteligentniejszych i wybitniejszych kobiet, które zasiadały obok swych królewskich małżonków na tronie polskim w epoce nowożytnej. A M. Komaszyński uważa, iż wypada podkreślić, że Marysieńka tworzyła ze swym Jachniczkiem jedną z najbardziej dobranych par, jakie zasiadały na polskim tronie. Te oceny nie zmieniają wszakże faktu, że Maria Kazimiera Sobieska pozostaje nadal postacią kontrowersyjną.

Literatura:

• T. Żeleński (Boy), Marysieńka Sobieska, Lwów 1938 (i wyd. następne, np. wyd. 6, Warszawa 1971 ze wstępem W. Czaplińskiego).
• M. Komaszyński, Piękna królowa Maria Kazimiera d’Arquien-Sobieska 1641–1714, Kraków 1995.

Autor hasła:

Maciej Serwański – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu prac poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku. Współautor „Słownika władców polskich” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Marii Kazimierze: