Twoja Historia

Portal dla tych, którzy wierzą, że przeszłość ma znaczenie. I że historia to sztuka dyskusji, a nie propagandy.

Jan Olbracht (król Polski 1492–1501)

Portret Jana Olbrachta.

fot.Marcello Bacciarelli/domena publiczna Portret Jana Olbrachta.

Jan Olbracht (ur. 27 XII 1459 w Krakowie, zm. 17 VI 1501 w Toruniu) – król Polski od 1492, trzeci syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, córki Albrechta II Habsburga, króla Niemiec, Czech i Węgier. Jego drugie imię to prawdopodobnie spolszczone imię dziadka ze strony matki, Albrechta II.

Był podobno wysokiego wzrostu, miał czarne, ale rzadkie włosy, w ruchach był szybki, często u boku nosił mieczyk, jako człowiek wojskowy folgował namiętnościom. Spośród wszystkich braci był najbardziej energiczny, ambitny i wojowniczy. Z nauk szczególnie interesowała go historia. Początkowo wychowywała go matka, od 1467 do 1474 roku opiekunem i nauczycielem był Jan Długosz. Później duży wpływ na jego formacje intelektualną wywarł humanista Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem, który pełnił także rolę doradcy w czasie, gdy Olbracht był już królem Polski.

Po śmierci królewicza Kazimierza w 1484 roku jako następca tronu przy boku ojca wdrażał się do rządów królestwem. Dwa lata później został oddelegowany na Ruś z uprawnieniami wojskowymi i politycznymi, możliwe że jako namiestnik królewski. W 1490 roku po śmierci króla Macieja Korwina kandydował na tron węgierski. Mimo okrzyknięcia go królem przez szlachtę, stronnictwo Stefana Zapolyi unieważniło elekcję i tron powierzyło jego bratu Władysławowi, od 1471 roku królowi Czech. Doprowadziło to do bratobójczej dwuletniej wojny, przedzielonej podpisanym 20 lutego 1491 roku pokojem koszyckim.

W zamian za rezygnację z korony węgierskiej Olbracht otrzymał księstwa głogowskie, opawskie, oleśnicko-wołowskie i wiele innych ziem śląskich pod warunkiem ich zwrotu po wyborze na tron polski lub bezpotomnej śmierci. Po podjęciu ponownych działań wojennych poniósł 1 stycznia 1492 roku klęskę pod Preszowem. Mimo niedotrzymania warunków ugody zatrzymał przyznane uprzednio księstwa śląskie. Bilans zabiegów Olbrachta o koronę węgierską należy ocenić bardzo negatywnie. Przyniosły one opłakane skutki dla polityki dynastycznej Jagiellonów, ułatwiając w konsekwencji przejęcie korony węgierskiej przez Habsburgów.

Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka kandydatura Jana Olbrachta na władcę Polski stała się obiektem gier politycznych. Poza nim możnowładztwo wysunęło kandydaturę Aleksandra, wówczas już wielkiego księcia litewskiego. Chęć objęcia tronu zgłosił także Władysław Jagiellończyk, który w późniejszym okresie poparł najmłodszego brata Zygmunta, oraz Janusz II, książę płocki. Mimo tych przeszkód, dzięki pomocy matki, której był ulubieńcem, poparciu brata Aleksandra, szlachty i – co wymaga szczególnego podkreślenia – mieszczaństwa Gdańska, Elbląga, Torunia, Krakowa i Lwowa, Olbrachtowi udało się rozstrzygnąć elekcję na swoją korzyść. Koronacja odbyła się w Krakowie 30 września 1492 roku.

Odpłacając się szlachcie za udzielone poparcie, w 1493 roku na sejmie piotrkowskim potwierdził dotychczasowe przywileje i nadał nowe, dotyczące wolności celnych. Ograniczył prawo przenoszenia się chłopów, wprowadził sankcje za ich zbiegostwo. Zgodny z postulatami szlachty był także zakaz sprzedaży ziemi i darowizn majątku na rzecz Kościoła. Początkowo starał się o pozyskanie miast, potwierdzając im przywileje i nadając nowe, lecz polityka ta uległa załamaniu w momencie przygotowywania wyprawy mołdawskiej. W celu zjednania szlachty dla swoich działań wydał w 1496 roku przywilej piotrkowski, zastrzegający wyłącznie szlachcie dostęp do wyższych godności kościelnych, zakazujący mieszczanom nabywania dóbr ziemskich, uwalniający szlachtę od ceł.

Wyprawa mołdawska oficjalnie skierowana była przeciwko Turkom i miała na celu odzyskanie Kilii i Białogrodu, możliwe jest także, że zamiarem króla było usunięcie z Mołdawii wiarołomnego hospodara Stefana i osadzenie na tronie mołdawskim brata Zygmunta. Na skutek zdrady Stefana oraz niewywiązania się z uprzednich zobowiązań strony węgierskiej wyprawa poniosła klęskę. W czasie odwrotu w lasach bukowińskich część wojska polskiego została
zaatakowana z zasadzki przez Wołochów i ich turecko-tatarskich sprzymierzeńców. Największe straty poniosło pospolite ruszenie szlachty małopolskiej i ruskiej (było ok. 5000 zabitych).

W późniejszym okresie klęskę w lasach bukowińskich wykorzystywano w propagandzie antykrólewskiej i do czasów nam współczesnych przetrwało powiedzenie, że za króla Olbrachta wyginęła w Polsce szlachta. Klęska bukowińska była ciężkim ciosem dla dumnego Olbrachta, przeżył kryzys psychiczny. Miała także negatywny wpływ na sytuację międzynarodową Polski. W 1498 roku doszedł do skutku pierwszy najazd turecki na ziemie polskie, który dotarł aż pod Przemyśl. W tym samym roku nowy wielki mistrz zakonu krzyżackiego, książę Fryderyk saski, odmówił złożenia przysięgi na wierność królowi i zaczął kwestionować warunki pokoju toruńskiego.

Na początek panowania Olbrachta przypada tworzenie się dwuizbowego walnego sejmu (1493), co wskazuje, że przypisywane królowi tendencje absolutystyczne albo nie miały podstaw, albo wobec silnej pozycji żywiołów szlacheckich nie udało się ich w praktyce zrealizować. W okresie jego panowania był kontynuowany proces jednoczenia ziem polskich. W 1494 roku wykupiono i złączono z Koroną księstwo zatorskie, a w 1495 roku wcielono księstwo płockie. O zainteresowaniu sprawami Śląska może świadczyć używany przez Jana Olbrachta tytuł supremus dux Silesiae.

Jan Olbracht zmarł w Toruniu w trakcie przygotowywania wojny z Krzyżakami. Przyczyną była choroba, której nabawił się około 1497 roku, a którą potęgował hulaszczy tryb życia. Pochowany został w katedrze na Wawelu. Nagrobek ufundowała mu matka; składa się on z późnogotyckiej jeszcze płyty przedstawiającej postać króla i architektonicznej renesansowej oprawy, dłuta włoskiego rzeźbiarza Franciszka Florentczyka. Mimo projektu zawarcia małżeństwa z jedną z Habsburżanek, a później z kuzynką królowej francuskiej Anny, do ślubu nie doszło, tak wiec potomka nie zostawił.

Lit.: F. Papée, Jan Olbracht, Kraków 1936.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Janie Olbrachcie:

Jan Olbracht na obrazie pędzla Jana Matejki.

Średniowiecze | 06.11.2017 | Autor:

Za króla Olbrachta wyginęła szlachta. Skąd wzięło się to słynne powiedzenie?

Każdy słyszał, że ponoć „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”. Łatwo zgadnąć, że chodzi o króla Jana Olbrachta z dynastii Jagiellonów. Ale co z resztą znanego przysłowia?

Kazimierz Wielki. Najpopularniejszy z polskich królów?

Średniowiecze | 10.10.2017 | Autor:

Kto jest najpopularniejszym polskim władcą? Sprawdzamy dane wyszukiwarki Google

Którzy władcy budzą największe zainteresowanie, o których chcemy czytać, których sylwetki zgłębiamy? Którzy są najważniejsi dla nas – dzisiejszych Polaków? Przedstawiamy jedyny w swoim rodzaju ranking oparty na twardych danych. Wyniki zaskakują.

Najlepsze materiały na temat Jana Olbrachta z portalu CiekawostkiHistoryczne.pl:

artykuł | 10.01.2024 | Autor:

Wychowawca polskich królewiczów usiłował zabić papieża, knuł, jak wytępić szlachtę, i… zapoczątkował renesans nad Wisłą

Ten wybitny humanista, wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka, chciał zabić papieża, polską szlachtę wytracić, a w Polsce wprowadzić… monarchię absolutną!

artykuł | 10.09.2020 | Autor:

Mógł jeszcze tyle osiągnąć, ale zabrała go tajemnicza choroba. Czy najbardziej zapomniany polski król miał syfilis?

Klątwa Wenery nie oszczędzała nikogo. Dopadała sprawiedliwie mieszczan, wieśniaków i szlachetnie urodzonych. Z powodu syfilisu cierpiało co najmniej kilku polskich władców. Czy był wśród nich Aleksander Jagiellończyk? Przecież – w odróżnieniu od starszego brata – nie słynął z rozpustnego stylu życia. Wręcz przeciwnie! Co zatem ukrywał?

Jan Olbracht. Na obrazach przedstawiano go dość niewinnie, jednak źródła malują zupełnie inny wizerunek króla (fot. domena publiczna)

artykuł | 10.11.2018 | Autor:

Jan Olbracht. Alkoholik, chory na syfilis erotoman… i najbardziej wyuzdany król Polski!

Nie żałował sobie jedzenia, alkoholu ani uciech cielesnych. Przez jego łoże przewinęło się morze kobiet – nic dziwnego, że od jednej w końcu zaraził się kiłą. A przecież był takim miłym i posłusznym chłopcem… Jak to się stało, że wyrósł z niego największy rozpustnik spośród polskich władców?

hołd lenny na średniowiecznej miniaturze (źródło: domena publiczna)

artykuł | 18.02.2016 | Autor:

Imperium Jagiellonicum. Warto pamiętać, że polscy królowie wybierali władców połowy Europy!

Czechy, Węgry, Mołdawia, Litwa… Wszystkie te kraje wchodziły w skład jagiellońskiego imperium, ale to naszym władcom wcale nie wystarczało. Mieli szansę zdecydować nawet o wyborze samego cesarza. I nie byłby to ani pierwszy ani ostatni władca zawdzięczający koronę Jagiellonom.