Jan I Wielki (ur. 11 IV 1357 w Lizbonie, zm. 14 VIII 1433 w Lizbonie) – król Portugalii od 1385 roku, założyciel dynastii Aviz. Syn Piotra I Okrutnego, króla Portugalii, i jego metresy Teresy Loureno. Z małżeństwa z Filippą Lancaster (1360–1415) miał dziewięcioro dzieci, m.in. Edwarda (1391–1438), od 1433 roku, króla Portugalii, Piotra (1392–1449), księcia Coimbry, w latach 1438–1448 regenta Portugalii, Henryka Żeglarza (1394–1460), księcia Viseu, i Izabelę (1397–1472), żonę Filipa Dobrego, księcia Burgundii.

Zmarł jako ofiara dżumy. Pochowany został w ufundowanym przez siebie klasztorze w Batalha (Mosteiro de Santa Maria da Victoria), który wzniósł dla upamiętnienia zwycięstw nad Kastylią.

W wieku siedmiu lat, w 1363 roku, został obrany wielkim mistrzem zakonu rycerskiego Aviz. Po śmierci przyrodniego brata, króla Ferdynanda I, wysunął pretensje do tronu portugalskiego (mimo pochodzenia z nieprawego łoża) i ogłosił się w 1383 roku regentem oraz obrońcą królestwa. 6 kwietnia 1385 roku Kortezy obwołały go w Coimbrze królem Portugalii.

Od początku rządów prowadził wojnę z Janem I, królem Kastylii, który ubiegał się również o koronę portugalską. W 1384 roku odparł armię kastylijską pod murami Lizbony, a następnie pobił ją w bitwie pod Aljubarrotą (14 VIII 1385). 9 maja 1386 roku zawarł w Windsorze traktat przyjaźni i współpracy z Anglią, umocniony w lutym 1387 roku małżeństwem Jana z księżniczką angielską Filippą Lancaster. Poparł pretensje swego teścia Jana z Gandawy, księcia Lancaster, do tronu Kastylii i korzystając z angielskiej pomocy wojskowej przeniósł działania wojenne poza granice Portugalii.

Wojnę z Kastylią, przerywaną kilkoma rozejmami, zakończył dopiero w 1411 roku, podpisując traktat pokojowy w Ayllon. W następnych latach wykorzystał szlachtę, pozbawioną po długotrwałej wojnie zajęcia rycerskiego, do podboju północnej Afryki. W 1415 roku zdobył Ceutę. Zainicjował morskie wyprawy odkrywcze (pod kierunkiem swego syna, infanta Henryka Żeglarza). Za jego panowania Portugalia zajęła na stałe wyspy Azory, Maderę i Porto Santo. Przeprowadził liczne reformy, m.in. wydał w języku portugalskim zbiór praw.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców Europy średniowiecznej (Wydawnictwo Poznańskie 2005) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.