fot.domena publiczna Aleksander Jagiellończyk (fot. domena publiczna)

Aleksander Jagiellończyk (ur. 5 VIII 1461 w Krakowie, zm. 19 VIII 1506 w Wilnie) – wielki książę litewski od 1492, król Polski od 1501, czwarty syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, córki Albrechta Il Habsburga, króla Niemiec, Czech i Węgier.

Duży wpływ na jego wykształcenie i wychowanie wywarł Jan Długosz. Kroniki przekazały, że król miał podłużną twarz, ciemne włosy, był krępy i kościsty, przewyższał swoje rodzeństwo pod względem fizycznym, chociaż umysłowo był najsłabszym z braci, brakowało mu szczególnie tak cenionego wówczas daru wymowy. W sprawowaniu rządów rekompensował to umiejętnością doboru doskonałych doradców i współpracowników. Od samego początku był przez ojca przeznaczony na tron wielkoksiążęcy na Litwie, który po desygnacji objął 20 sierpnia 1492 r. Ceną za objęcie tronu litewskiego było wydanie przez Aleksandra 6 sierpnia 1492 r. przywileju na rzecz możnowładztwa litewskiego, w którym rozszerzono prerogatywy rady wielkoksiążęcej i podkreślono separatyzm litewski.

Zawarcie przez Aleksandra małżeństwa z Heleną, córką Iwana III, nie zapobiegło w 1500 r. wojnie z Moskwą, która przybrała dla Litwinów niepomyślny obrót i zmusiła księcia do działań obronnych. W czasie wojny 1501 zmarł Jan I Olbracht. Aleksander opuścił wojsko i przybył nad granicę polsko-litewską do Mielnika, aby dopilnować swojej elekcji na króla Polski. Poza nim kandydatami do tronu byli jego dwaj bracia: najstarszy Władysław, król Czech i Węgier, oraz najmłodszy Zygmunt, książę głogowski. Rada koronna, na czele której stał brat królewski, kardynał Fryderyk Jagiellończyk, oraz panowie litewscy popierali kandydaturę Aleksandra, chociaż różne mieli do tego powody. Członkowie rady liczyli na to, że przyszły król, zajęty wojną na Litwie, przekaże im władzę w Polsce. Możni litewscy z kolei widzieli w ponownym nawiązaniu unii z Polską sposób na opanowanie kryzysu wywołanego wojną z państwem moskiewskim. Wykorzystując sytuację, możnowładztwo polskie przedstawiło Aleksandrowi dwa akty, których zatwierdzenie było warunkiem objęcia przez niego tronu w Polsce.

Pierwszy dotyczył zacieśnienia unii, a głównym jego postanowieniem było zniesienie dziedziczności tronu na Litwie i wybór wspólnego monarchy dla Polski i Litwy na zjeździe w Piotrkowie. Drugi akt był przywilejem przekazującym całą władze ustawodawcza w ręce senatorów, obligującym jednocześnie króla do poddania się postanowieniom senatu. Do tego dodano uchwałę, że w razie nieposłuszeństwa króla wobec uchwał senatu cała społeczność Królestwa będzie zwolniona z przysięgi na wierność.

Po koronacji, odbytej 12 grudnia 1501 r., król powrócił spiesznie na Litwę, a władzę w kraju przejęła rada królewska z kardynałem Fryderykiem na czele. Aleksander sprawami polskimi mógł zająć się osobiście dopiero w 1503 r. po podpisaniu sześcioletniego rozejmu z Moskwą i pięcioletniego z Turcją. Po powrocie do Polski udało mu się na sejmach w 1504 i 1505 r. zmienić postanowienia przywilejów mielnickich. W Piotrkowie przy poparciu posłów szlacheckich uchwalono, że król nie może nadawać, zastawiać i sprzedawać dóbr koronnych bez zezwolenia senatu, udzielonego na sejmie walnym pod kontrolą izby poselskiej. Dochody z zastawionych dóbr miały być liczone na poczet zaciągniętego długu, co miało zapewnić powrót zastawionych majątków do domeny królewskiej; było to wymierzone przeciwko możnowładcom, którzy z nadań i zastawów dóbr uzyskiwali ogromne dochody.

Na początku 1505 r. sejm litewski, wbrew stanowisku panów polskich, nie zatwierdził aktu mielnickiego i powrócono do zasady dziedziczności tronu w Wielkim Księstwie Litewskim. W tym samym roku na sejmie radomskim uchwalono konstytucję Nihil novi. Utwierdzała ona kompetencje ustawodawcze izby poselskiej i senatu, które razem z królem tworzyły parlament Rzeczypospolitej. Konstytucja głosiła, że bez zgody parlamentu nic nowego (nihil novi) nie może być postanowione. Było to odejście od monopolu władzy magnatów i zagwarantowanie udziału we władzy wszystkim trzem sejmującym stanom. Na tym sejmie król zatwierdził także, zebrane i wydane drukiem przez kanclerza Jana Łaskiego, statuty i przywileje szlacheckie, prawa miejskie, cześć przywilejów i statutów kościelnych. Statut Łaskiego stał się od tego czasu fundamentem praw Królestwa.

Aleksander zmarł, sparaliżowany, w Wilnie po kilkumiesięcznej chorobie. Mimo wyraźnego postanowienia testamentowego został pochowany nie na Wawelu, ale w podziemiach katedry wileńskiej. Szczątki jego zaginęły w czasie najazdu moskiewskiego w 1655 r. i odnaleziono je dopiero w 1931 r. przy restauracji katedry po powodzi. Od 1495 r. żonaty był z Heleną, córką Iwana III, wielkiego księcia moskiewskiego, i Zofii Paleolog. Małżeństwo to było bardzo udane, mimo że nie doczekało się potomka.

Lit, : K Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Lilewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1995.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Aleksandrze Jagiellończyku: