fot.Ksiestwo/CC BY-SA 3.0 Największy w Europie donżon składa się z czterech wież o średnicy 60 metrów, które połączone są kurtynami

Powstała w XVIII wieku i była najnowocześniejszym ówczesnym fortem obronnym. Dzień po dniu, kamień po kamieniu, cegła po cegle – budowa trwała 12 lat. Ostatecznie całość pochłonęła prawie 1,7 miliona talarów. A po tym wszystkim została… miejscem testów artylerii. Zanim przerobiono ją na obiekt turystyczny, Prusacy ostrzeliwali ją i wysadzali tam materiały wybuchowe.

Z rozmachem. I ze śląskich kieszeni

To był najnowocześniejszy ówczesny fort obronny. Jak wygląda budowla, której pierwotnym założeniem była obrona przełęczy srebrnogórskiej? Największy w Europie donżon składa się z czterech wież o średnicy 60 metrów, które połączone są kurtynami. Mury natomiast mają aż 12 metrów grubości. Otacza go wieniec bastionów i kleszczy, a także wysunięte działa. Ilość dział również robi wrażenie – łącznie jest ich 264. Na trzech piętrach kompleksu znajduje się 151 pomieszczeń fortecznych.

Fort musiał być samowystarczalny i przygotowany na długie oblężenia. Według szacunków, mogłoby w nim przebywać do 5000 żołnierzy, którzy nie musieliby opuszczać twierdzy przez 3-5 miesięcy. Na jej terenie zostało wydrążonych 9 studni, najgłębsza przekraczająca 80 metrów. A poza tym magazyny, zbrojownia, kaplica, więzienie, szpital, piekarnia, browar, warsztaty rzemieślnicze i prochownia. Jednym słowem – wszystko, co niezbędne do samodzielnego funkcjonowania obiektu.

fot.Barbara Maliszewska/ Barbara Maliszewska – Own work CC BY-SA 3.0 pl W latach 30. i 40. posłużył za więzienie. Do obiektu wojskowego trafiali studenci niemieccy zrzeszeni w bractwach

Tak ogromny projekt wiązał się oczywiście z pokaźnymi wydatkami. A te pokryli po części… Ślązacy. Stąd też ironiczna nazwa budowli, którą określa się nieraz jako ich ofiarę. Na terenie całego Śląska pobierano bowiem podatek specjalnie na potrzeby inwestycji.

Czytaj też: Podróże z historią. Warunki życia na Głównym Mieście w Gdańsku w późnym średniowieczu

Co zrobić z fortem? Można go… ostrzelać

Śmierć Fryderyka Wilhelma II, który był ogromnym zwolennikiem twierdzy, odbiła się się na niej boleśnie. Oczywiście nie oznaczało to upadku z dnia na dzień, jednak najświetniejsze  lata budowla miała już za sobą. W 1800 roku, ćwierć wieku przed własną prezydenturą, odwiedził ją John Quincy Adams, ówczesny ambasador Stanów Zjednoczonych w Berlinie. W 1807 roku twierdza srebrnogórska przeżyła niespełna dwutygodniową próbę ognia, gdy wojska napoleońskie próbowały zająć obiekt szturmem. Obroną dowodził wówczas pułkownik Bogislaus von Schwerin. Odrzucił francuską prośbę o kapitulację, jednak zgodził się podjąć negocjacje w sprawie zawieszenia broni. Gdy trwały rozmowy, wrogi oddział zajął miasto. Ostatecznie cały konflikt rozwiązał się kilka dni później, po podpisaniu pokoju w Tylży przez Cesarstwo Francuskie, Imperium Rosyjskie i Królestwo Pruskie. A potem… nie bardzo było wiadomo, co z fortem w Srebrnej Górze zrobić.

fot.domena publiczna W 1807 roku twierdza srebrnogórska przeżyła niespełna dwutygodniową próbę ognia, gdy wojska napoleońskie próbowały zająć obiekt szturmem

W latach 30. i 40. posłużył za więzienie. Do obiektu wojskowego trafiali studenci niemieccy zrzeszeni w bractwach. Z uwagi na postępującą cenzurę uczelni wyższych, przynależność do takich ugrupowań była traktowana na równi ze zdradą stanu. Do 1836 roku wyroki skazujące usłyszało ponad 200 osób. Wśród więźniów twierdzy znalazł się m.in. pisarz Fritz Reuter.

Z początkiem szóstej dekady nadeszły plany likwidacji obiektu. Do 1867 roku oddelegowano stamtąd wszystkich stacjonujących żołnierzy a opustoszałe fortyfikacje zamieniły się w miejsce prób artyleryjnych. Zamek posłużył za poligon doświadczalny – był ostrzeliwany i wykorzystywany jako plac detonacyjny testowanych materiałów wybuchowych. I kto wie, czy z czasem nie zostałby w ten sposób zrównany z ziemią, gdyby nie pomysł zaadaptowania go do celów turystycznych.

Czytaj też: Twierdza Kraków uratowana! Walki na Wzgórzu Kaim i obrona miasta

Twierdza otwarta dla gości

Blisko sto lat po powstaniu kompleks w Srebrnej Górze został przekształcony w obiekt turystyczny. W II połowie XIX wieku zaczęła się demilitaryzacja twierdzy, którą stopniowo dostosowywano do potrzeb turystów. Od tej pory obiekt jest otwarty dla zwiedzających. Wyjątkiem były lata wojenne, gdy twierdza znów stanowiła więzienie dla łącznie ponad 300 osób. Natomiast po zakończeniu II wojny światowej fortyfikacje niejednokrotnie łupiono i dewastowano. Zmiana nastąpiła dopiero w latach sześćdziesiątych.

fot.Barbara Maliszewska/CC BY-SA 3.0 pl Święto Twierdzy

W 1965 roku Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze podpisuje porozumienie z Komendą Dolnośląskiej Chorągwi Związku Harcerstwa Polskiego. Wówczas uprzątnięto II Fort Rogowy, który otrzymał nazwę “Harcerz”. “Górnik” z kolei, czyli Fort Ostróg, zyskał przydomek dzięki ministerstwu Górnictwa, które również dołączyło do prac nad przywróceniem budowli świetności. Od 28 czerwca 1974 na terenie Fortu Donżon znajduje się muzeum ciężkiej broni palnej. Obecnie twierdza jest pomnikiem historii wpisanym do Polskiego Rejestru Zabytków.

Czytaj też: Podróże z historią. Râșnov – chłopski sen o potędze

Skarby? Jeden z nich znaleziono w ekskrementach

Wraz z początkiem 2022 roku, przy okazji remontu, w twierdzy znaleziono ceramiczne “puzzle”. Jedna z dwóch mieszczących się w pomieszczeniach żołnierskich latryn skrywała wiele fragmentów mis i innych naczyń użytkowych. Oczywiście wszystko należało najpierw wydobyć spod gruzu. Sześcioosobowa ekipa badawcza usunęła go łącznie około 6 ton. Potłuczone fragmenty trzeba było później wykopać z warstwy odchodów, szlamu i zaprawy. A każdy znaleziony element – oczyścić i posegregować. W efekcie pracownicy Twierdzy i Uniwersytetu Wrocławskiego otrzymali do ułożenia kilkaset elementów rozbitych, szkliwionych osiemnastowiecznych naczyń.

W sumie przez niespełna miesiąc udało się ze znalezionych elementów wykleić kilkanaście przedmiotów do użytku kuchennego i higienicznego. Wśród nich dzbany, kubki, misy do mycia i patelnie. W dawnej latrynie znalazły się nawet brytfanny do pieczenia mięs i chleba.

fot.Barbara Maliszewska/CC BY-SA 3.0 pl W 1944 roku nieopodal twierdzy zaczęto drążyć podziemne korytarze, których przeznaczenie zostało objęte tajemnicą

Tyle o skarbach, których istnienie potwierdzono. Nie brakuje jednak legend i pogłosek o niezliczonych bogactwach skrytych w twierdzy. Wśród nich dominuje podejrzenie, jakoby właśnie tutaj trafiły zbiory ewakuowane z Kamieńca Podolskiego. Zgodnie z opinią Gunthera Grundmanna pracującego jako konserwator zabytków III Rzeszy, twierdza srebrnogórska stanowiła miejsce do przechowywania drogocennych dzieł i dokumentów.

Jednak najwięcej emocji wzbudza… złoty pociąg, który miałby pozostawać ukryty gdzieś w pobliżu. Zwolennikom tej teorii nie przeszkadza nawet brak jakichkolwiek torów w okolicy fortyfikacji. Pociąg mógł przecież zostać tutaj przetransportowany innym sposobem.

Skąd pomysł, że legendarne nazistowskie skarby miałyby trafić właśnie tam? W 1944 roku nieopodal twierdzy zaczęto drążyć podziemne korytarze, których przeznaczenie zostało objęte tajemnicą. Natomiast kolejnej wiosny w pobliże fortyfikacji podjechała kolumna ciężarówek. 3 marca 1945 roku mieszkańcy Srebrnej Góry nie mogli z tego powodu opuszczać swoich domów i odsłaniać okien. Niedługo później słychać było wybuchy, rzekomo związane z zamykaniem wejść do tuneli. Jednak póki co, teoria pozostaje jedynie niepotwierdzoną, turystyczną ciekawostką.

Bibliografia:

1. Hofmann A. C., Deutsche Universitätspolitik im Vormärz zwischen Zentralismus, Transstaatlichkeit und Eigenstaatlichkeitideologien, Monachium 2014
2. Höpfner E., Der Krieg von 1806 und 1807, Berlin 1851
3. Podruczny G., Przerwa T., Festung Silberberg – Forschungsprojekt Universität zu Wroclaw [dostęp: 18.02.2022]
4. Twierdza w Srebrnej Górze: odkryto skarby w latrynie [w:] www.tvsudecka.pl [dostęp: 20.02.2022]