fot.Onbekend / Anefo/CC0 W tym roku mija 60 lat od zabójstwa pierwszego premiera Demokratycznej Republiki Konga – Patrice’a Lumumby.

W tym roku mija 60 lat od zabójstwa pierwszego premiera Demokratycznej Republiki Konga – Patrice’a Lumumby. W historię jego morderstwa wplątane były rządy Królestwa Belgii, USA, ZSRR, a także ONZ, międzynarodowe konsorcja i władze zbuntowanej prowincji. Niesłychanie zagmatwana sytuacja polityczna, której skutkiem było zabójstwo Lumumby, znana jest jako kryzys kongijski.

Patrice Lumumba był premierem Konga przez niecałe trzy miesiące. Mimo tego, że rządził krajem przez tak krótki okres, to zdążył narobić sobie wielu potężnych wrogów. Latem 1960 roku kongijski polityk stał się problemem, który należało jak najszybciej usunąć. Amerykanie mieli już nawet gotowy plan, jak to zrobić, lecz w zadaniu tym wyprzedzili ich inni.

Winę za śmierć Lumumby ponosi również Organizacja Narodów Zjednoczonych. Misja w Kongo, zaraz obok misji w Jugosławii i Rwandzie, uznawana jest za jedną z największych porażek w historii istnienia tej organizacji.

Dziedzictwo Leopolda

Historia Konga od czasu Konferencji Berlińskiej z 1884 roku związana jest z Królestwem Belgii. Niesławne i oparte na ekstremalnym wyzysku rządy Leopolda II skończyły się ostatecznie w 1908 roku. Fakt ten nie przyniósł jednak rdzennej ludności znacznej poprawy jakości życia.

Owszem, najbardziej dotkliwe formy kar cielesnych zostały zniesione, lecz podejście Belgów do Kongijczyków wcale mocno się nie zmieniło. Prezentowany przez Belgów paternalizm tworzyć miał w Kongu specyficzny system kastowy. Najlepszą pozycję posiadać mieli Belgowie i inni Europejczycy, a rdzenni mieszkańcy zadowolić musieli się rolą ludzi drugiej kategorii. Kongijczycy mieli być słabo wykształceni, łatwi do sterowania i niezdolni do budowy świadomości narodowej.

fot.domena publiczna Niesławne i oparte na ekstremalnym wyzysku rządy Leopolda II skończyły się ostatecznie w 1908 roku.

Dopiero po zakończeniu II wojny światowej sytuacja zaczęła się powoli zmieniać. Poziom życia mieszkańców Konga stopniowo się poprawiał, a brak siły roboczej zmusił Belgów do zapewnienia im lepszego wykształcenia. U Kongijczyków powoli zaczęła kształtować się świadomość narodowa oraz chęć zrzucenia belgijskiego zwierzchnictwa.

Czytaj też: Czy kolonializm się opłacał?

Narodowy twist

Pierwsza organizacja polityczna utworzona przez rdzenną ludność Konga powstała dopiero w 1950 roku. Belgowie początkowo nie zauważyli rodzącej się świadomości narodowej Kongijczyków. Byli dumni z tego, że Kongo „to ostatnie w świecie prosperujące przedsiębiorstwo kolonialne”. W ciągu kolejnych lat sytuacja diametralnie się jednak zmieniła.

W 1958 roku pewien młody polityk, Patrice Lumumba, powołał do życia kolejną kongijską partię polityczną – MNC (Movement National Congolais). Wkrótce MNC i Lumumba stali się liderami w walce o niepodległość kraju.

Dostrzegłszy rosnący w społeczeństwie ferment, Belgowie obiecali wprowadzić szereg zmian, które polepszą sytuację czarnoskórej części społeczeństwa. Idea niepodległości Konga była jednak dla nich dalej bardzo odległa. Oceniali, że mogłoby się to stać za ok. 30 lat. Dla Lumumby i Kongijczyków to zdecydowanie za późno.

fot.Harry Pot – Nationaal Archief Fotocollectie Anefo/CC0 W 1958 roku pewien młody polityk, Patrice Lumumba, powołuje do życia kolejną kongijską partię polityczną – MNC (Movement National Congolais).

Kiedy na początku stycznia 1959 roku w stolicy kraju Leopoldville wybuchły zamieszki, Belgowie postanowili w końcu coś zmienić. W ciągu następnych kilku miesięcy idea niepodległości Konga nabrała realnych kształtów. Rozmowy między rządem Belgii a przedstawicielami kongijskich partii politycznych przyspieszyły, czego owocem były organizowane na początku 1960 roku obrady okrągłego stołu. Według ostatecznych ustaleń Kongo miało uzyskać niepodległość 30 czerwca 1960 roku.

Przed przekazaniem władzy, w kraju odbyły się pierwsze wybory parlamentarne. Wygrała je partia Lumumby, a on sam stał się pierwszym w historii premierem Konga. Nikt nie spodziewał się wówczas, że to stanowisko przyniesie mu śmierć.

Już w kilka miesięcy po ogłoszeniu niepodległości Kongo rozpadło się niczym domek z kart. Jego polityczni liderzy nie byli w stanie udźwignąć problemów, które spadły na kraj. Być może dzięki pomocy z zewnątrz udałoby się opanować sytuację, lecz społeczność międzynarodowa wówczas kompletnie zawiodła. Światowe mocarstwa nie tylko nie były zainteresowane pomocą afrykańskiemu państwu, lecz w upadku Konga zaczęły szukać korzyści.

Wszystko zaczęło się psuć na początku lipca 1960 roku, kiedy w kongijskim wojsku wybuchł bunt. Obecni w Kongu Belgowie wpadli w histerię i bojąc się o swoje życie, zaczęli masowo uciekać z kraju. Mimo że obyło się bez ofiar, rząd Belgii zdecydował się na przeprowadzenie interwencji wojskowej. Oficjalnie służyć miała ona ochronie białej mniejszości, lecz tak naprawdę zabezpieczała interesy finansowe i gospodarcze Belgii. Wkrótce wypełnione komandosami samoloty wylądowały w mieście Elisabethville, a belgijskie wojsko natychmiast opanowało miasto.

Czytaj też: Zapomniane ludobójstwo w Afryce, czyli o tym, jak Niemcy zdobywali zamorskie kolonie

Stara miłość nie rdzewieje

Elisabethville było stolicą najbogatszej prowincji Konga – Katangi. Jak bardzo bogaty był to obszar, niech świadczy fakt, że przychody uzyskiwane w Katandze stanowiły 60 proc. budżetu całego Konga. Znajdowały się tam olbrzymie złoża miedzi, uranu, złota, diamentów i kobaltu. Do Katangi przez dziesięciolecia płynęły z Europy zawrotne środki finansowe, które sprawiły, że powstały tam potężne międzynarodowe koncerny wydobywcze.

Największym z nich było fundowane jeszcze przez Leopolda II UMHK (Union Miniere du Haut Katanga). W 1960 UMHK było trzecim największym na świecie producentem miedzi i jednym z największych producentów kobaltu, radu i uranu.

fot. Tropenmuseum, part of the National Museum of World Cultures/CC BY-SA 3.0 Elisabethville było stolicą najbogatszej prowincji Konga – Katangi.

Belgowie wkrótce porozumieli się z premierem rządu prowincjonalnego Katangi, Moise Kapenda Czombe, i opanowali cały ten region. 11 lipca 1960 roku Czombe ogłosił secesję Katangi oraz utworzył jej własne siły zbrojne. Belgia oficjalnie nie uznawała secesji Katangi, lecz tak naprawdę całkowicie wspierała poczynania Czombego.

Status, który uzyskała prowincja, całkowicie zabezpieczał interesy Belgii i powiązanych z nią międzynarodowych przedsiębiorstw. Zarówno Lumumba, jak i prezydent Konga, Joseph Kasavubu, nie byli w stanie nawet spotkać się z Czombe, który odmawiał prowadzenia jakichkolwiek rozmów. Premier Konga w akcie desperacji postanowił zwrócić się o pomoc do ONZ.

Moc niebieskich hełmów

W nocy z 13 na 14 lipca 1960 roku zwołano specjalne posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie Konga. Potwierdzono konieczność wprowadzenia sił pokojowych, lecz całkowicie pominięto problem secesji Katangi. Uchwalona rezolucja spotkała się z dużą krytyką, a jednym z największych obrońców afrykańskiego kraju okazał się blok państw komunistycznych.

Po ogłoszeniu ustaleń ONZ Lumumba zdecydował się podjąć dwie ważne decyzje. Pierwszą było zerwanie wszelkich stosunków dyplomatycznych z Belgią. Drugą zaś, zwrócenie się o pomoc do jedynego obrońcy Konga na Radzie Bezpieczeństwa, czyli ZSRR. Tym sposobem Lumumbie już na zawsze przypięto łatkę polityka prokomunistycznego, a sprawa Konga z lokalnego afrykańskiego konfliktu przekształciła się w spór międzynarodowy.

Kiedy siły ONZ wkroczyły do Konga, Belgowie zaczęli wycofywać się, lecz ich wojsko dalej stacjonowało w Katandze. Sytuacja zrobiła się patowa. Jakby tego było mało, w kongijskim obozie władzy doszło do rozłamu. Współpracujący dotąd zgodnie Lumumba i Kasavubu poróżnili się, czego skutkiem była dymisja tego pierwszego. Decyzja ta była absolutnie bezprawna i spotkała się z powszechną krytyką zarówno ze strony kongijskich polityków, jak i społeczeństwa. To Lumumba, a nie Kasavubu był uznawany za prawdziwego przywódcę kraju. Decyzję prezydenta Konga poparło jednak ONZ.

fot.domena publiczna Lumumbie już na zawsze przypięto łatkę polityka prokomunistycznego, a sprawa Konga z lokalnego afrykańskiego konfliktu przekształciła się w spór międzynarodowy.

W tym momencie historii na arenę wydarzeń wkroczył kolejny aktor: Joseph-Desire Mobutu. Mobutu był przyjacielem i bliskim współpracownikiem Lumumby. Kilka tygodni wcześniej powołany został na stanowisko sekretarza stanu i szefa sztabu generalnego.

W chwili dymisji Lumumby i kryzysu w obozie władzy Mobutu odwrócił się jednak od swojego przyjaciela i postanowił wykorzystać swoje 5 minut. 14 września 1960 roku dokonał przewrotu wojskowego i przy pomocy armii przejął władzę w kraju. Sytuacja w Kongo zrobiła się naprawdę bardzo skomplikowana. W międzyczasie ZSRR zdecydował się wtrącić swoje trzy grosze i wysłał wojska do sympatyzującego z Lumumbą regionu wokół miasta Stanleyville. W odwecie Mobutu zamknął ambasady ZSRR i Czechosłowacji, by „chronić kraj przed komunizmem”. Każdy wie, co się działo, gdy w środku zimnej wojny ktoś nadawał w świat taki komunikat.

Wujek Sam wchodzi do gry

Służby specjalne Stanów Zjednoczonych zainteresowały się Lumumbą w chwili, kiedy ten w lipcu 1960 roku zwrócił się z prośbą o pomoc do Moskwy. Pomoc ta rzeczywiście dotarła do Konga, lecz składała się głównie ze sprzętu technicznego. Mimo że Lumumba nigdy nie głosił haseł komunistycznych, to uznany został przez Amerykanów za polityka sympatyzującego z ZSRR.

Perspektywa zdobycia przez komunistów przyczółku w Afryce była nie do zaakceptowania przez rząd USA. Amerykańskie depesze z Konga potwierdzały prawdopodobieństwo wystąpienia takiego samego scenariusza jak na Kubie. Otwarcie sugerowano usunięcie Lumumby i zastąpienia go bardziej prozachodnim politykiem.

fot.Warren K. Leffler/domena publiczna Prezydent Eisenhower nie zamierzał czekać na dalszy rozwój wypadków i podczas posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego 18 sierpnia 1960 roku wydał rozkaz wyeliminowania kongijskiego polityka.

Prezydent Eisenhower nie zamierzał czekać na dalszy rozwój wypadków i podczas posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego 18 sierpnia 1960 roku wydał rozkaz wyeliminowania kongijskiego polityka. Już następnego dnia szef CIA Allen Dulles powiadomił o tym fakcie placówkę w Leopoldville, a Richard Bissell, dyrektor ds. tajnych operacji, zdecydował, że Lumumba zostanie otruty.

Wysokość specjalnego budżetu, który przeznaczono na realizację zadania ustalono na 100 tys. dolarów. Do zamachu ostatecznie jednak nie doszło, gdyż w połowie września 1960 roku Lumumba stracił stanowisko. Nie oznacza to, że Stany Zjednoczone przestały widzieć w nim zagrożenie. CIA pozostało w stałym w kontakcie z przeciwnikami Lumumby w Kongu i oferowało im wszelką pomoc w jego unieszkodliwieniu.

Czytaj też: Porywanie i łamanie podstawowych praw. Belgia przeprasza za zbrodnie kolonialne względem dzieci

Pozostały tylko zęby

Tymczasem w Kongo Kasavubu i Mobutu zaczęli współpracować i zgodnie stwierdzili, że Lumumba musi zostać aresztowany. Ten, by zapewnić sobie choć minimalną ochronę, oddał się w ręce ONZ. Po dwóch miesiącach zmienił jednak zdanie i zdecydował się na ucieczkę ze strzeżonej przez żołnierzy ONZ posiadłości. Trzy dni później został pojmany przez siły Mobutu.

Legalnie wybrany i według prawa dalej urzędujący premier Konga przewieziony został do stolicy kraju, gdzie był bity i upokarzany. Nie przedstawiono mu żadnych zarzutów i nie został skazany przez jakikolwiek sąd. Będące na miejscu siły ONZ nie zrobiły jednak nic. Sekretarz Generalny ONZ Dag Hammarskjöld przesłał co prawda do Konga dwa orędzia, w których nawoływał do humanitarnego traktowania więźnia, lecz apele te pozostały bez odpowiedzi.

fot.Harry Pot / Anefo/CC0 Legalnie wybrany i według prawa dalej urzędujący premier Konga przewieziony został do stolicy kraju, gdzie był bity i upokarzany.

Wiedzę na temat sytuacji Lumumby miało natomiast CIA. Depesze, które przesyłano do Waszyngtonu, podkreślały fakt, że istnieje duże prawdopodobieństwo jego fizycznej eliminacji, lecz dla Amerykanów nie był to bynajmniej powód do zmartwień.

Tymczasem 17 stycznia 1961 roku Lumumba został przetransportowany do Katangi, gdzie znów był bity i torturowany. Następnego dnia minister spraw wewnętrznych Katangi, Godfryd Munongo, i belgijski kapitan sił zbrojnych prowincji, Julien Gat, wspólnie zabili Lumumbę. Kilka dni później inny najemnik z Belgii, Gerard Soete, wywiózł zwłoki Lumumby poza miasto. Tam poćwiartował je na kawałki i oblał kwasem solnym. Z ciała zostały tylko zęby.

Epilog

Gerard Soete przez 40 lat przechowywał zęby Lumumby jako dowód jego zabójstwa. W końcu jako 80-letni emeryt zdecydował się wyznać prawdę i rzucić nowe światło na sprawę jego śmierci. Wkrótce później w wyniku zakończonego w 2001 roku śledztwa władze Belgii przyznały, że są współodpowiedzialne za śmierć premiera Konga.

Raport belgijskiej komisji potwierdzał zarówno istnienie tajnego budżetu, z którego finansowane były akcje przeciwko Lumumbie, jak również udziału obywateli belgijskich w jego fizycznej eliminacji i wspieraniu secesji Katangi oraz przewrotu płk. Mobutu.

Z punktu widzenia historii kryzys kongijski był haniebnym przykładem nieporadności i krótkowzroczności światowych mocarstw. Był aktem poświęcenia wolności narodu kosztem partykularnych interesów postkolonialnych imperiów. Śmierć Lumumby sprawiła, że Kongo na kolejne dekady pogrążyło się w chaosie i do dziś nie odzyskało politycznej stabilności. Kryzys kongijski i śmierć Lumumby warte są jednak zapamiętania. To dzięki wydarzeniom w Kongu na XV sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ poruszona została sprawa afrykańskich kolonii. Za sprawą prowadzonej przez Lumumbę polityki proces dekolonizacji Afryki uległ znacznemu przyspieszeniu. Jego śmierć nie przyniosła wolności Kongu, lecz pomogła uzyskać ją reszcie kontynentu.

Bibliografia:

1. Jaremczuk, Konflikt kongijski, Toruń 2006.
2. Kuklick, Death in the Congo – Murdering Patrice Lumumba, Londyn 2015.
3. Nzongola-Ntalaja, The Congo – From Leopold to Kabila, Nowy Jork, 2002.
4. Zeilig, Patrice Lumumba Africa’s Lost Leader, Londyn 2008.
5. Alleged Assasination Plots Involving Foreign Leaders – An interim report of the select committee to study governmental operations with respect to inteligence activities, CIA (dostęp 27.04.2021).
6. Parliamentary Committee of enquiry in charge of determining the exact circumstances of the assassination of Patrice Lumumba and the possible involvement of Belgian politicians – The conclusions of the enquiry committee, La Chambre (dostęp 27.04.2021).