Gospodarka Śląska w XVIII wieku. Jak Śląsk stał się ekonomiczną potęgą?

fot.Constantin Meunier/domena publiczna Śląsk w ciągu kilkudziesięciu lat przemienił się w konkurencyjny ośrodek przemysłu ciężkiego.

Zdobycie Śląska było pierwszym krokiem na drodze do budowy pruskiej potęgi. Fryderyk II wiedział, co robi. I miał plan, jak przemienić nową dzielnicę w koło zamachowe gospodarki swojego państwa. Jak tego dokonał?

Fryderyk II zajmując Śląsk w latach 40. XVIII wieku miał wizję budowy kompleksu przemysłu ciężkiego, w tym pionu zbrojeniowego. Uważał to za początek długofalowych przeobrażeń całego państwa pruskiego, zmierzających do jego industrializacji. Proces ten monarcha podzielił na dwa etapy. W pierwszej kolejności chciał, by dzielnica zapłaciła za wojnę i stała się podstawą dochodów fiskalnych państwa. Dokonał więc jej drenażu ekonomicznego, zwiększając na przykład wydobycie rud ołowiu i srebra. Jednak już po zakończeniu wojny siedmioletniej, co nastąpiło w 1763 roku, przystąpił do rozbudowy przemysłu hutniczego i górnictwa rud żelaza.

Nową politykę przypieczętowało między innymi wprowadzenie nowoczesnego prawa górniczego. 5 czerwca 1769 roku Berlin zatwierdził ustawy dla Śląska i hrabstwa kłodzkiego. Ograniczono za ich pomocą wpływy śląskich magnatów, posiadających ogromne dobra, zasobne w minerały i kopaliny. Nowe regulacje przyspieszyły proces uprzemysłowienia nie tylko na Górnym Śląsku, ale i w całych Prusach. Ułatwiły budowę państwowych kompleksów przemysłowych i wprowadziły kontrolę władz nad strategiczną gałęzią przemysłu – przemysłem ciężkim.

Znaczenie nowego prawa górniczego dla gospodarki doskonale pokazuje fakt, że Królestwie Polskim wprowadzono podobnie brzmiące przepisy. Stało się to jednak dopiero sto lat później – 28 czerwca 1870 r. Charakterystyczne, że dystans tych ziem, podporządkowanych Rosji, wobec ziem polskich, jakie znalazły się w Prusach, oceniało się później właśnie na około 100 lat.

Zdolni pomocnicy

Fryderyk II nie poprzestał na samym prawie z 1769 roku. Wkrótce wszystkie decyzje dotyczące przemysłu ciężkiego na Śląsku podporządkował Wyższemu Urzędowi Górniczemu. To tam akceptowano wszelkie projekty budowy nowych kopalń i hut. W ten sposób monarcha uporządkował górnictwo i hutnictwo w prowincji, a jednocześnie ściśle uzależnił je od realizowanej polityki państwowej. Wyraźnie faworyzował przy tym kapitał państwowy kosztem prywatnego, należącego głównie do magnatów śląskich.

Fryderyk II rozpoczął od drenażu ekonomicznego Śląska, po zakończeniu wojny postarał się jednak o rozwój górnictwa i hutnictwa.

fot.Daniel Chodowiecki/domena publiczna Fryderyk II rozpoczął od drenażu ekonomicznego Śląska, po zakończeniu wojny postarał się jednak o rozwój górnictwa i hutnictwa.

Król nie mógł jednak realizować polityki uprzemysłowienia Śląska całkiem samodzielnie. Miał na to zbyt mało umiejętności i wiedzy. Dobrał sobie zespół współpracowników, doskonałych fachowców, którzy odpowiadali za sukces gospodarczy Prus. W ich doborze był równie bezkompromisowy i bezwzględny, jak w innych dziedzinach rządów – po prostu ich sobie kupił.

Friedrich Anton von Heynitz, z pochodzenia Sas, został pozyskany przez Fryderyka II w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Był wybitnym znawcą technologii górniczej. Studiował nauki przyrodnicze oraz techniczne we Fryburgu i Bad Kösen. Osiągnął znaczącą pozycję w Księstwie Brunszwickim i w Saksonii. Od 9 grudnia 1777 roku kierował z Berlina gospodarką Prus, w tym strategicznym Departamentem Górnictwa i Hutnictwa.

Właściwym twórcą uprzemysłowienia najbogatszej prowincji królestwa, czyli Śląska, stał się jednak siostrzeniec Heynitza –Friedrich Wilhelm von Reden. W młodości zwiedził wiele państw, w tym Austrię, Francję, Holandię oraz Włochy. Gdy wuj zaproponował mu przejście na służbę króla Prus, był urzędnikiem w administracji rządowej Hanoweru.

Ci dwaj specjaliści odpowiadali za rozwój pruskiego przemysłu. Postanowili skoncentrować państwowe inwestycje przemysłowe na stosunkowo niewielkim obszarze w trójkącie: Tarnowskie Góry – Gliwice – Królewska Huta. O lokalizacji tego kombinatu zdecydował czynnik ekonomiczny: chodziło o zminimalizowanie kosztów transportu i o budowę dużych sztolni odwadniających. Długość wszystkich podziemnych sztolni w kompleksie Tarnowskich Gór na przełomie XVIII i XIX stulecia wynosiła 200 kilometrów! Urzędnicy dbali przy tym o to, by zmniejszać wydatki. Reden, chcąc ograniczyć koszty, do pracy w państwowym kompleksie sprowadził górników aż z Zagłębia Mansfeldzkiego i gór Harzu.

Fascynujące dzieje kontynentu europejskiego poznasz dzięki książce Normana Daviesa „Europa. Rozprawa historyka z historią”, wydanej nakładem wydawnictwa Znak.

Technologia za wszelką cenę

Heynitz i Reden starali się też „ciąć” koszty pozyskania nowoczesnych technologii. Uprawiane przez nich szpiegostwo gospodarcze i podkupywanie fachowców różnego szczebla, począwszy od wykwalifikowanych robotników, techników, inżynierów, aż po samych przedsiębiorców, okazało się dla państwa pruskiego bardzo opłacalne.

Fryderyk II zdecydowanie popierał zresztą takie działania swoich współpracowników. Sam był zwolennikiem upowszechniania postępu technicznego – zwłaszcza kosztem osiągnięć innych państw, w tym Anglii. Nie szczędził na ten cel pieniędzy. Procederowi temu sprzyjał utrwalony w okresie wojny siedmioletniej polityczny sojusz prusko–brytyjski. Do Prus bez żadnych ograniczeń mogli więc przybywać angielscy przedsiębiorcy, a do Anglii podróżowali pruscy fachowcy, w tym urzędnicy górniczy.

Szpiegostwo, a nawet kradzież cudzych osiągnięć technologicznych przyczyniły się do tego, że Śląsk szybko przekształcił się w nowoczesny konkurencyjny ośrodek przemysłu ciężkiego. Upowszechnienie w dzielnicy znacznej ilości innowacyjnych rozwiązań w przemyśle ciężkim obniżyło też koszty produkcji. Wysoki poziom mechanizacji w połączeniu z niskimi kosztami pracy przekładał się zaś na wysoką wydajność. Dla porównania w hrabstwie Mark, które należało do Brandenburgii od 1614 roku, koszty wynagrodzenia były wyższe od śląskich o 50% i stanowiły aż 70% ceny wyprodukowanych towarów.

fot.domena publiczna Jednym z twórców śląskiej potęgi gospodarczej był Friedrich Wilhelm von Reden.

Nie bez znaczenia dla śląskiej prosperity okazała się też budowa dróg, których znaczenie doceniali zarówno Reden, jak i sam Fryderyk II. Monarcha skierował na rozbudowę sieci dróg ogromne inwestycje z budżetu centralnego. Nowe szlaki połączyły zdobyte prowincje z głównymi rynkami zbytu, czyli ośrodkami zachodniej Europy. Rozbudowano również sieć połączeń pomiędzy prowincjami. Ogromne znaczenie miało zwłaszcza połączenie Śląska z Berlinem i dalej ze Szczecinem. Droga morska była najtańszą formą transportu towarów na Zachód.

Sukces gospodarczy spowodował, że Śląsk przekształcił się w najgęściej zaludnioną prowincję pruską. W kilkadziesiąt lat dzielnica ta stała się dla Prus zapleczem przemysłu ciężkiego i – co najważniejsze – zbrojeniowego. W 1785 roku Górny Śląsk wytwarzał łącznie 60% produkcji przemysłowej i generował 56% obrotów handlowych państwa! W tej dekadzie region ten wysunął się też na czołowe miejsce wśród europejskich okręgów przemysłowych w produkcji żelaza. Dzięki uzyskanym w ten sposób dochodom Fryderyk mógł finansować rozbudowę wojska i infrastruktury wojskowej – a Prusy rosły w siłę.

Bibliografia:

Brünhagen, Friedrich Wilhelm von Reden, [w:] „Allgemaine Deutschland Biographie”, t. 27, Berlin- Akademie der Wissenschaften. 1970
Konrad Fuchs, Die Preussisch–Merkantilisische Epoche der Schlesischen Wirtschaft (1740–1806), [w:] Vom Disgismus zum Liberalismus. Die Entwicklung Oberschlesiens als preußisches Berg- und Bibliografia Hüttenrevier. Ein Beitrag zur Witschaftsgeschichte Deutschlands im. 18. und 19. Jahrhundert, Franz Steiner Verlag
William Otto Henderson, The state and the industrial revolution in Prussia 1740–1870, Liverpool University Press 1958.
Reinhart Koselleck, Preußen zwischen Reform und Revolution Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791–1848, Dtv 1967.
Rafał Kowalczyk, Górnictwo i przemysł Górnego Śląska w dobie Friedricha Antona von Heynitza i Friedricha Wilhelma von Redena, współtwórców potęgi gospodarczej Prus (1777–1807), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 4 (2016).
Rafał Kowalczyk, Polityka gospodarcza Prus w „polskich” prowincjach w latach 1772–1806, „Studia Humanistyczno–Społeczne”, t. 11 (2015).
Rafał Kowalczyk, Era Fryderyka II. Narodziny pruskiej potęgi gospodarczej w XVIII wieku, Wydawnictwo Śląsk 2018.
Wolfhard Weber W, Innovationen im fruehindustriellen deutschen Bergbau und Huettenwesen. Friedrich Anton von Heynitz, Vandenhoeck und Ruprecht
Wolfhard Weber, Preussische Transferpolitik 1780 bis 1820, „Technikgeschichte“ t. 50, nr 3 (1982).
Max Wirth, A History of banking in Germany and Austria-Hungary, [w:] “A History of banking in all the leading nations”, t. 6, red. William Dodsworth, The Journal of Commerce 1896.
Anton Zottman, Wirtschaftspolitik Friedrichs des Grossen, Deuticke 1922.