fot.domena publiczna Atak husarii na turecką piechotę na obrazie Stanisława Batowskiego-Kaczora.

„Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały” – pisał 13 września 1683 roku do żony Marysieńki król Jan III Sobieski. Miał rację. Zwycięstwo pod Wiedniem do dziś uznawane jest za jeden z największych triumfów polskiego oręża.

Przez ponad trzysta lat bitwa pod Wiedniem obrosła licznymi mitami. Niezwykle sugestywnie brzmi na przykład historia, że triumf nad Osmanami był Janowi Sobieskiemu pisany. W końcu jego pradziad, wuj i brat zginęli z rąk Turków lub poddanych im Tatarów, więc naturalną koleją rzeczy to on powinien ich pomścić. Miał zresztą świadomość tej misji: na grobie pradziadka, hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, kazał wyryć napis: „Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel”.

Jednak trzeba pamiętać, że współdziałanie Polski i Austrii przeciwko Turcji nie było dziejową koniecznością. Wprawdzie często podkreśla się fakt, że państwo osmańskie było muzułmańskie i wskazuje na rzekomą solidarność krajów chrześcijańskich, lecz w rzeczywistości możliwe były najróżniejsze konfiguracje. Przykładowo w 1675 roku cesarz Leopold I, władca monarchii Habsburgów, zawarł z carem Aleksym sojusz przewidujący współdziałanie przeciwko Turcji i Polsce. Z kolei w latach 1676–1677 Osmanowie namawiali Rzeczpospolitą do wspólnej wojny z Rosją.

W stronę wojny

Mimo tych namów nie da się ukryć, że to Turcja stanowiła w ostatnich dekadach XVII wieku największe zagrożenie dla Polski. Kiedy w 1677 roku polskie poselstwo z Janem Gnińskim na czele przyjechało do Stambułu na rozmowy pokojowe, potraktowano je pogardliwie i upokarzano na każdym kroku.

fot.domena publiczna Sułtan Mehmed IV nie miał zamierzał szukać pokoju z Rzeczpospolitą.

Władcy imperium nie zgadzali się na żadne ustępstwa. Chcąc złamać opór dyplomatów znad Wisły, w marcu 1678 roku ogłosili wojnę z Rzeczpospolitą i kazali Tatarom wtargnąć w jej granice. Wobec takiego szantażu polscy posłowie musieli zgodzić się na niekorzystny dla siebie pokój.

Ten popis tureckiej buty uświadomił polskim elitom, że konflikt zbrojny ze Stambułem jest tylko kwestią czasu. Zwłaszcza, że znad Bosforu dochodziły wieści o przygotowywanej wielkiej wyprawie wojennej. Nie wiadomo było tylko, które państwo miało stać się jej celem: Austria czy Rzeczpospolita.

Ponieważ nic tak nie łączy, jak wspólne zagrożenie, potencjalne ofiary tureckiej agresji 1 kwietnia 1683 roku podpisały traktat, w którym zobowiązywały się do udzielenia sobie pomocy. Zgodnie z jego postanowieniami, w przypadku oblężenia Wiednia lub Krakowa druga strona na czele wszystkich sił miała przyjść sojusznikowi w sukurs. Sobieski dobrze rozumiał, że obrona Austrii jest w jego interesie. Gdyby Osmanowie złamali potęgę Habsburgów, to następnym celem byłaby Rzeczpospolita. A żaden z sąsiadów nie kiwnąłby palcem, aby jej pomóc.

Wieść o rozpoczęciu wojny nadeszła kilkanaście tygodni później. 17 lipca 1683 roku Hans Christoph Zierowsky, rezydent cesarski w Warszawie, poinformował króla Sobieskiego, że Turcy uderzyli na Wiedeń.

Poznaj losy oblężonego Wiednia dzień po dniu dzięki książce:

Johannes Sachslehner

Wiedeń 1683. Rok, który zdecydował o losach Europy

Nadchodzi rok 1683. Rok wojny, śmierci i zniszczeniaW styczniu 1683 roku Imperium Osmańskie rozpoczyna triumfalny pochód w głąb Europy. Wielki wezyr Kara Mustafa prowadzi do walki ze światem chrześcijańskim najpotężniejszą armię, jaką kiedykolwiek wystawiła Wielka Porta. Oczy wszystkich skierowane są na Wiedeń.To tu będą decydować się losy całego kontynentu. Zachodni sojusznicy są skłóceni, a chwila gdy nad jedną z europejskich stolic powiewać będzie sztandar proroka, wydaje się coraz bardziej realna. Dla słabnącego Cesarstwa jedyną realną nadzieją staje się polska odsiecz.Po …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		44.90 zł	22.45 zł idź do sklepu »

„Porządek bitewny”

Realizując sojusznicze zobowiązania, główna część wojsk polskich wyruszyła z Krakowa już 14 sierpnia 1683 roku. W tym czasie trwały rozmowy, jaką właściwie należy przyjąć strategię w starciu z Turkami. Polski król optował za atakiem od zachodu, gdzie teren był górzysty i leśny, lepszy dla działań piechoty. Niezależnie od niego podobną koncepcję lansował książę Karol Lotaryński, który w pamiętnym starciu dowodził cesarskimi wojskami.

Już 3 września na zamku w Stetteldorf, około 50 kilometrów od Wiednia, odbyła się narada dowódców wojsk sprzymierzonych. Obejmowały one siły polskie, cesarskie i posiłki z Rzeszy. Według wyliczeń Jana Wimmera, wybitnego historyka wojskowości, zgrupowanie było znaczne. Z Rzeczpospolitej nadciągnęło 21 000 żołnierzy, w tym 11 200 kawalerii, 2 800 dragonów i 7 000 piechoty z 28 działami. Jednostki wystawione przez Leopolda I liczyły z kolei 22 500 osób, a wsparcie z państw niemieckich – aż 29 000!

Podczas narady Sobieski i Lotaryński przeforsowali swój pomysł, aby uderzyć od strony Lasu Wiedeńskiego. Zastanawiano się też nad kwestią ordre de bataille, czyli rozmieszczenia wojsk przed bitwą. Ostatecznie stanęło na tym, że po prawej stronie znajdą się Polacy. Lewe skrzydło zajął z kolei Karol Lotaryński z wojskami cesarskimi, a w środku umieszczono posiłki z Rzeszy. Z centrum na lewo przesunięto jedynie mocno przewrażliwionego na swoim punkcie elektora saskiego Jana Jerzego III, ojca przyszłego króla Rzeczpospolitej, Augusta II.

Gdy wszystko zostało ustalone, przystąpiono do przeprawy przez Dunaj, a następnie, 9 września,  ruszono w stronę Lasu Wiedeńskiego. „Poszliśmy w imię Pańskie w nieprzebyte, jako się rozumowi ludzkiemu zdały dla ciasności dróg, kamieni i gęstych lasów, góry” – opisywał później jeden z uczestników kampanii.

fot.domena publiczna Dowódcą wojska cesarskich był Karol Lotaryński.

Wreszcie 11 września Jan Sobieski mógł zobaczyć obóz turecki i majaczący w oddali Wiedeń. Tej nocy nie mógł spać – „działa zmrużyć oka nie dały”. Wstał jeszcze przed świtem i napisał list do ukochanej żony. Przewidywał, że walna bitwa odbędzie się za dwa dni, bo wzgórze Kahlenberg, gdzie się znajdował, i miejską równinę dzieliły linie wzniesień z winnicami, których nie było na dostarczonych mu mapach.

Armia wielkiego wezyra

Tymczasem załoga i mieszkańcy Wiednia dzielnie bronili się przed turecką armią, na której czele stał wielki wezyr Kara Mustafa. Osmański dowódca aż do 4 września lekceważył doniesienia o zbliżającej się odsieczy. Przekonali go dopiero jeńcy złapani przez Tatarów (zapewne koło Tulln), którzy powiedzieli, że do austriackiej stolicy zbliża się armia chrześcijańska pod wodzą cesarza i króla Polski. Ich zdaniem liczyła ona 100, może nawet 200 tysięcy żołnierzy. Nawet biorąc poprawkę na przesadę, charakterystyczną dla tego typu zeznań, wezyr uznał, że należy się szykować do bitwy.

Ostatecznie Kara Mustafa do walki z odsieczą skierował, jak szacują badacze, między 65 a 80 tysięcy żołnierzy. W okopach pozostawił około 10 tysięcy ludzi i większość artylerii. Na 15-tysięczny zastęp Tatarów niespecjalnie można było liczyć. Po stronie sprzymierzonych było 65–70 tysięcy żołnierzy, więc, jak widać, siły były dość wyrównane. Wizję garstki chrześcijan, stawiającej czoła morzu tureckich wojowników, należy włożyć między bajki.

Starcie rozpoczęło się 12 września o godzinie 4 lub 5 nad ranem. Ludzie Ibrahima paszy, dowodzącego prawym skrzydłem osmańskiej armii, ostrzelali cesarskich żołnierzy, którzy przygotowywali na zboczach wzgórza Leopoldsberg stanowiska artylerii.

fot.domena publiczna Janczarzy stanowili elitę osmańskiej armii.

Zanim nadeszli Polacy

Pierwsze zażarte boje stoczono na lewym skrzydle antytureckiej koalicji. Osmanowie bronili się w ruinach domów i piwnicach, czaili się w rowach i płotach okalających zniszczone ogrody. Cesarscy żołnierze pod wodzą Karola Lotaryńskiego powoli, ale konsekwentnie posuwali się jednak do przodu. Między godziną 8 a 10 zdobyli wzgórze Nussberg, około 11 wieś Nussdorf, między 11 a 13 Heiligenstadt i Grinzberg.

W sumie żołnierze Lotaryńczyka przesunęli się o około 3 kilometry do przodu, ale ludzie Ibrahima trzymali szyki i nie ulegli panice. Wreszcie około godziny 13 książę kazał się zatrzymać. Jego ludzie po 8–9 godzinach walk potrzebowali chwili wytchnienia. Dowódca czekał też na wyrównanie się frontu.

W centrum, gdzie operowały niemieccy żołnierze, walki były mniej intensywne. Książęta Maksymilian Emanuel z Bawarii i Jerzy Fryderyk Waldeck (który, co ciekawe, walczył po stronie Szwedów w czasie „potopu”) działali bardzo ostrożnie. Ogniem muszkietów i dział wykurzyli niewielkie oddziały tureckie. Około 13 zrównali się z linią lewego skrzydła. Naprzeciw mieli główne siły Kary Mustafy, ale nie atakowali ich. Czekano teraz na prawe skrzydło aby móc kontynuować działania wojenne. Polacy nadeszli koło godziny 14. Tak wspominał ten moment margrabia Herman von Baden:

Zatrzymaliśmy się tam z wielką niecierpliwością, do tego stopnia, że gdy wszyscy, mając twarze odwrócone w tę stronę, spostrzegli nagle pojawienie się małych chorągwi, które polska kawaleria miała doczepione do kopii, rozległ się okrzyk tak doniosły naszych wojsk, że poruszyło to nawet Turków stojących nam naprzeciw.

„Bitwa pod Wiedniem” obraz autorstwa Jana Damela.

Żołnierze – po części rozłożeni z bronią dla odpoczynku – zerwali się z takim pośpiechem bez werbli i rozkazów, że nawet trzeba było użyć płazowania w stosunku do tych, którzy z powodu nadmiaru animuszu skoczyli w bezładzie na nieprzyjaciela, który, spostrzegłszy nadejście Polaków, ruszył przeciw nim z częścią oddziałów znajdujących się naprzeciw naszego lewego skrzydła.

Fakt, że Polacy tak późno wyrównali linię frontu, nie był bynajmniej spowodowany ich opieszałością. Jeszcze przed godziną 6 wyruszyli z nocnych obozowisk. Drogę mieli wszak daleką i niewygodną, pokrytą kotlinami i pagórkami, między którymi czaili się janczarzy. „W tym całym spędzaniu Turków zginęło nam nie mało ludzi i nastrzelano siła, ale ochoty żołdaków, którzy oślep szli jak do tańca, wytrzymać żadną miarą nie mogli” – relacjonował generał Marcin Kątski. Część oddziałów Rzeczpospolitej musiała też stawić czoła doborowemu oddziałowi, który Kara Mustafa posłał, by wbić się klinem między wojska Rzeszy i Rzeczpospolitej.

Ostatecznie linia frontu wyrównała się dopiero około godziny 16. Rozciągał się on wówczas na mniej więcej 5 kilometrów. Teraz mogły rozpocząć się próbne szarże, mające na celu wybadanie terenu i zdolności bojowych przeciwnika. W jednej z nich szwadron prowadzony starosty halickiego Stanisława Potockiego poniósł ciężkie straty, łącznie z utratą dowódcy. Król posłał też w bój chorągiew husarską swojego syna Aleksandra.

Ponieważ królewicz miał 5 lat, na jej czele stał porucznik Zygmunt Zbierzchowski (lub Zwierzchowski). Oddział, liczący stu kilkudziesięciu skrzydlatych rycerzy, runął na wroga. Przełamał pierwszą linię wroga, ale utknął na następnych i musiał zawrócić. Z czasem te rozpoznawcze wypady zmieniały się w większe starcia.

Poznaj dzieje oblężenia stoicy Cesarstwa dzięki książce: „Wiedeń 1683. Rok, który zdecydował o losach Europy” (Znak Horyzont 2018).

A jak tymczasem wyglądała sytuacja na lewym skrzydle armii sprzymierzonych? Książę Karol chciał ruszać dalej, ale czekał na potwierdzenie ze strony innych dowódców. Saski feldmarszałek Goltz stwierdził w końcu:

Ponieważ nieprzyjaciel wydaje się przestraszony, uważam, że należy postępować za nim i ścigać zwycięstwo, kuć żelazo, póki jest gorące. Ja sam jestem starym, pokrzywionym człowiekiem i życzę sobie jeszcze dziś wieczór dobrej kwatery w Wiedniu.

„Więc maszerujmy” – brzmiała odpowiedź Karola. Widok murów Wiednia dodał animuszu cesarskim żołnierzom i ludzie Ibrahima paszy niedługo później oddali pole. Koniec oblężenia austriackiej stolicy był już tylko kwestią czasu.

Jan III Sobieski przebył jednak tak daleką drogę nie tylko po to, aby uratować Austriaków, ale przede wszystkim w celu rozbicia Turków. Wydał rozkaz do frontalnego ataku. Wzięło w nim udział ponad 20 tysięcy żołnierzy. Kawalerię polską wspierała jazda cesarska i bawarska. „Była to jedna z największych szarż w historii wojen” – podkreśla historyk Jan Wimmer.

Sobieski nie założył zbroi, bo upał dawał mu się we znaki niemiłosiernie. Miał na sobie jedwabny, biały żupan i ciemnobłękitny kontusz, na głowie kołpak, a w ręku buławę. Za nim ruszyła husaria. Widok był tak wspaniały, że cudzoziemcy aż przystanęli, aby go zapamiętać.

fot.domena publiczna Jan III Sobieski pod Wiedniem na obrazie Juliusza Kossaka.

Król podprowadził swoich ludzi w okolice szeregów przeciwnika, a później obserwował zmagania ze wzgórza. A było na co popatrzeć. Z okrzykiem „Jezus, Maria, ratuj!” i „Bij zabij!” polscy żołnierze runęli na Turków. „Impet polskiego natarcia jest tak wielki, że wojownicy Abazy Sary Husejna Paszy rzucają się do ucieczki; opór stawiają już tylko broniący odcinka centralnego  żołnierze wielkiego wezyra” – pisze Johannes Sachslehner w wydanej właśnie w Polsce książce Wiedeń 1683. Rok, który zdecydował o losach Europy:

„…cni – niby czarna smoła, która niszczy i pali…”

Kara Mustafa widział, że bitwa jest przegrana. Na obu skrzydłach przewagę zdobyli chrześcijanie. Jak opisywał jeden z tureckich kronikarzy, „w takim to ordynku, w kształcie rogów byka spływali oni – niby czarna smoła, która niszczy i pali wszystko, co napotka na swojej drodze”.

Wielki wezyr zabrał z pola bitwy świętą Chorągiew Proroka. Wydawał rozkazy wycofywania się, a wróciwszy do centrum obozu próbował jeszcze zyskać na czasie i stawić Polakom opór. W końcu jednak Turcy ustąpili pola i uciekli, choć może lepiej określić to mianem „chaotycznego odwrotu”, bo Kara Mustafa wyprowadził znaczną część swoich żołnierzy.

Król Jan Sobieski zakazał tymczasem nawet wchodzenia do opuszczonego obozu, obawiając się, że Turcy wrócą i zaskoczą zajętych rabunkiem Polaków. Za Osmanami wysłał niewielką grupę pościgową pod wodzą Atanazego Miączyńskiego. Przez całą noc nie natrafiono na ślad wroga, więc następnego dnia można było wreszcie skonsumować owoce zwycięstwa i rzucić się na tureckie bogactwa.

fot.domena publiczna W tureckim obozie wojska koalicji zdobyły ogromne łupy. Na ilustracji obraz Józefa Brandta pt. „Powrót spod Wiednia”.

Na żer ruszyli też żołnierze cesarscy i mieszkańcy Wiednia. A było co zabierać! W ręce zwycięzców wpadło od 117 do 180 armat, 20 tysięcy granatów ręcznych, 20 tysięcy kul działowych, 1000 bomb, od 15 do 20 tysięcy namiotów, 5 tysięcy wielbłądów, kosztowności, kobierce, „siła pasów diamentowych”…

„Muszę dodać, że nigdy zwycięstwo o tak wielkim znaczeniu nie kosztowało tak mało krwi” – pisał później hrabia Francis Taafe, Irlandczyk w służbie cesarskiej. Czy naprawdę? Jeśli chodzi o liczbę poległych i rannych, historycy przedstawiają najróżniejsze szacunki.

Jan Wimmer ocenia, że Turków poległo około 10 tysięcy, a łączne straty osmańskiej wyniosły około 15 tysięcy. Uwzględnia w tym tych, którzy padli na polu walki, zabitych w czasie pościgu, rannych i chorych wymordowanych w obozie, a także jeńców. Podobny całościowy wynik uzyskał inny historyk, Andrzej Witkowicz, chociaż przyjmuje on, że w samej bitwie zginęło od 5 do 8 tysięcy ludzi Kary Mustafy.

Po stronie chrześcijańskiej zginęło zaś od 1500 do 2000 żołnierzy, choć różnią się opinie co do tego, kto poniósł największe straty. Wimmer uważa, że byli to Polacy, a Witkowicz – że żołnierze cesarscy, walczący na lewym skrzydle.

fot.domena publiczna „Wjazd Jana III Sobieskiego do Wiednia” obraz Juliusza Kossaka.

Co dalej?

Wiedeń został wyzwolony. Nie to było jednak priorytetem z punktu widzenia króla Jana III Sobieskiego. Bo bitwie chciał zająć całe Węgry i ostatecznie zniszczyć wojska tureckie, ale skończyło się na ograniczonych działaniach w celu opanowania wybranych twierdz tureckich.

Odsiecz wiedeńska zapewniła polskiemu władcy nieśmiertelną sławę. Zwycięstwo pod austriacką stolicą, późniejszy sukces pod Parkanami i zdobycie Esztergomu jeszcze w tym samym 1683 roku uświadomiły wielkim graczom politycznym, że imperium osmańskie można pokonać. Wydarzenia kolejnych lat sprawiły zaś, jak to świetnie ujął historyk Zbigniew Wójcik, że „w miejsce trzywiekowego prawie problemu europejskiego – jak obronić się przez Turcją, powstał nowy – jak ją zlikwidować i podzielić się łupami”.

Tyle tylko, że Rzeczpospolita nie dopchała się do stołu, gdzie dzielono się osmańskim tortem. Na mocy traktatu karłowickiego z 1699 roku, kończącego zmagania rozpoczęte wyprawą Kary Mustafy na Wiedeń, odzyskała jedynie Podole i część Ukrainy Prawobrzeżnej. A o pomocy udzielonej Habsburgom szybko zapomniano. Kiedy upłynął wiek od odsieczy wiedeńskiej, Austria wzięła udział w rozbiorach Polski.

Bibliografia

1. Peter Broucek i in., Zwycięstwo pod Wiedniem, WSiP 1983.
2. Odsiecz wiedeńska, red. Teresa Chynczewska-Hennel, Muzeum Pałac w Wilanowie 2011.
3. Johannes Sachslehner, Wiedeń 1683. Rok, który zdecydował o losach Europy, Znak Horyzont 2018.
4. Radosław Sikora, Husaria pod Wiedniem 1683. Chwała polskiego oręża, Instytut Wydawniczy Erica 2012.
5. Jan Wimmer, Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Wydawnictwo MON 1983.
6. Andrzej Witkowicz, Czerwone sztandary Osmanów. Wojna roku 1683 opisana na nowo, Muzeum Pałac w Wilanowie 2016.

Poznaj losy oblężonego Wiednia dzień po dniu dzięki książce:

Johannes Sachslehner

Wiedeń 1683. Rok, który zdecydował o losach Europy

Nadchodzi rok 1683. Rok wojny, śmierci i zniszczeniaW styczniu 1683 roku Imperium Osmańskie rozpoczyna triumfalny pochód w głąb Europy. Wielki wezyr Kara Mustafa prowadzi do walki ze światem chrześcijańskim najpotężniejszą armię, jaką kiedykolwiek wystawiła Wielka Porta. Oczy wszystkich skierowane są na Wiedeń.To tu będą decydować się losy całego kontynentu. Zachodni sojusznicy są skłóceni, a chwila gdy nad jedną z europejskich stolic powiewać będzie sztandar proroka, wydaje się coraz bardziej realna. Dla słabnącego Cesarstwa jedyną realną nadzieją staje się polska odsiecz.Po …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		44.90 zł	22.45 zł idź do sklepu »