Podobno człowiek jest tym, co je. Jeśli to prawda, przeciętny przedwojenny Polak byłby niemalże niczym. A swoje przeżycie zawdzięczałby wyłącznie mądrości kobiet.

Gdyby ktoś uparł się, aby potraktować najnowszą propozycję Zaprutko-Janickiej „Dwudziestolecie od kuchni” jak osobliwą retro książkę kucharską, to czemu nie? Ktoś taki będzie całkiem usatysfakcjonowany otrzymując przepis na skuteczne odczynienie uroków, aby na przykład domowy chleb wyszedł rumiany, smaczny i pożywny. Znajdzie tu niezawodny sposób na błyskawiczne ugotowanie fasoli czy grochu, a jak najdzie go ochota na modną eko-wege-przekąskę, pozna przedwojenną metodę robienia chrupiących „paluchów z mąki żytniej lub pszenicznej grubej”. Do tego autorka dokłada w pakiecie mnóstwo porad prababek na zachowanie czystości, przechowywanie pożywienia i odpowiednią żonglerkę kaloriami na wypadek niedoboru żywności.

Mniej tu tego wszystkiego niż w jej poprzedniej pracy, „Okupacja od kuchni”, która rzeczywiście w sporym stopniu była książką kucharską ze stosownymi aneksami w postaci przepisów. Jednak także „Dwudziestolecie” zaspokaja pod tym względem wszystkie oczekiwania, a po drugie – posiada mnóstwo innych atutów. Jest bowiem pozycją nie tyle na temat tego, co spożywano, ile o tym dlaczego czegoś nie jadano i czemu właściwie jadano tak niewiele. To książka traktująca o przedwojennej Polsce: biednym i głodnym kraju.

Wojna w międzywojniu

Między pierwszą a drugą wojną światową w Polsce nieustannie toczyła się inna wojna – miasta ze wsią. Całkiem dosłownie, bo w grę wchodziła tu nie tylko rozgrywka dyplomatyczna między ludowcami a obozem piłsudczykowskim, ale niepokojąco często odzywały się także karabiny – również maszynowe. Padały trupy, a przegrani trafiali do więzień i obozów.

fot.NAC/ domena publiczna Bieda i głód. Taka była codzienność większości mieszkańców przedwojennej wsi. Na zdjęciu grupa dzieci z Żoliborza przy prowizorycznej kuchni, na której kobieta przyrządza posiłek.

Może brzmi to jak gruba przesada, ale nią nie jest. Zaprutko-Janicka przytacza przykład rozruchów, do jakich doszło w Krakowie 23 marca 1936 roku: Podburzony odezwami wiecowymi tłum około 5000 osób ruszył w kierunku śródmieścia. Na ulicy Basztowej demonstrantów zatrzymał kordon uzbrojonych policjantów. Tak naprawdę nie wiadomo, z której strony padły pierwsze strzały – pisze autorka, nieco dalej podając liczbę ofiar: 8 zabitych, 25 rannych, w tym 14 z ranami postrzałowymi.

Ale wydarzenia opisane przez Zaprutko-Janicką nie były jakimś wyjątkiem. Analogiczne zdarzenia rozegrały się równolegle we Lwowie. Kilka miesięcy później, w sierpniu, policja zabiła 19 chłopów podczas demonstracji w trakcie Święta Czynu Chłopskiego. Mniej więcej w tym samym czasie aresztowano kilkuset najwybitniejszych działaczy ludowych. Rok później, 16 sierpnia, rozpoczął się tzw. Wielki Strajk Chłopski, który objął teoretycznie całą Polskę, w praktyce – najgwałtowniejszy przebieg miał w Małopolsce. Wzięło w nim udział łącznie kilka milionów chłopów, choć bezpośrednio w demonstracjach uczestniczył ułamek procenta tej liczby. Nie zmienia to faktu, że śmierć poniosło 44-67 protestujących (liczby nie są zgodne). Policja otworzyła do tłumu ogień z karabinów maszynowych. Po jej stronie, mniejsze lub większe obrażenie odniosło 108 funkcjonariuszy.

Wszystkie te informacje padają tu nie po to, by szokować brutalnością sanacyjnego aparatu represji, lecz aby uświadomić czytelnikowi, że międzywojenna bieda była tak silna, że doprowadziła do powstania wielomilionowej masy skrajnie zdesperowanych ludzi, którą do wybuchu mógł doprowadzić byle impuls. Przyczyny były jednak bardziej złożone, niż może się wydawać.

fot.NAC/ domena publiczna Wielki Strajk Chłopski, który wybuchł w 1937 roku był polityczną manifestacją rolników kierowaną przez Stronnictwo Ludowe. Wzięło w nim udział kilka milionów chłopów. Była to największa chłopska akcja strajkowa w dwudziestoleciu.

Zabory uniemożliwiły skuteczne rozwikłanie problemów wsi, ponieważ każde z zaborczych mocarstw rozwiązywało je dotąd na swój sposób, co po zjednoczeniu Polski doprowadziło do chaosu. Prosty przykład. W grudniu 1918 roku przeciętny chłop z dnia na dzień stracił orientację komu sprzedawać swoje towary, bo dotąd kierował je w stronę Wiednia czy Petersburga, a teraz musiał przehandlować je na rynku wewnętrznym, który jeszcze nie powstał.

Ponadto, mimo że pod koniec XIX wieku rolnictwo nawet w Rosji stało się nieporównywalnie bardziej efektywne, nie oznaczało to wcale, że ilość produkcji rolnej stanie się wystarczająca. W tym samym bowiem momencie wielokrotnie wzrosła migracja ze wsi do miast; dotychczasowi chłopi zamieniali się w robotników, tworząc nową, wiecznie głodną masę ludzką. Na to wszystko nałożyły się zniszczenia I wojny światowej (Zaprutko-Janicka podaje liczby: na 90% ziem Polski toczyły się walki, z czego 25% stanowiły skrajnie destrukcyjne zmagania pozycyjne), szaleńcza wręcz inflacja i, rzecz jasna, globalny kryzys gospodarczy, który doprowadzał do ruiny ludzi w takich krajach jak USA czy Francja. Cóż dopiero powiedzieć o tych dziwnych ekonomicznych puzzlach, jakimi jawiła się wówczas Polska.

Sztuka ćwiartowania zapałki

To wszystko niezależne przyczyny biedy, która dotykała wszystkich – bynajmniej nie tylko chłopów. Ale – o czym rzadko się pisze i jest to wielki atut „Dwudziestolecia od kuchni” – wina tkwiła też po stronie rządzących.

Państwo polskie, choć drobnych przestępców tępiło niczym wszy, samo było największym paskarzem w kraju. Szeroki asortyment produktów był dostępny tylko za pośrednictwem oficjalnych przedsiębiorstw. Monopolem objęte były np. zapałki, cukier, sól, tytoń czy spirytus. Skrupulatnie, nie szczędząc sił urzędniczych i czasu służb mundurowych pilnowano, by utarg się zgadzał. I by nikt nie robił konkurencji machinie państwowej. Nic dziwnego, że monopole przynosiły kilkadziesiąt procent wpływów budżetowych! W efekcie zwyczajnie Polacy musieli płacić absurdalne ceny, za rzeczy całkiem zwyczajne. Kilogram cukru kosztował przed II wojną światową 1,5 złotego, co w przybliżeniu odpowiada dzisiejszym piętnastu złotym – pisze Zaprutko-Janicka, dodając, że ten sam cukier wyeksportowany na wyspy brytyjskie kosztował równowartość ówczesnych 17 groszy.

fot.domena publiczna Międzywojenne reklamy zachęcały do spożywania cukru. Szkoda tylko, że większości Polaków nie było na niego stać…

Przysłowiowe dziś dzielenie zapałki na czworo, w tamtych czasach było codzienną praktyką tysięcy rodzin, zwłaszcza wiejskich. Przejawy niezadowolenia i protestu tłumiono czasem karabinami, ale częściej propagandą. Gazety z końca lat 20., wyczuwając doskonale nastroje społeczne, za cel wzięły sobie chłopka roztropka, który uprawiał bezwzględne paskarstwo kosztem ludności miejskiej – zauważa autorka. Prasa w tamtym okresie była tubą propagandową władz, poddaną ścisłej cenzurze. To państwowa elita więc usiłowała łagodzić nastroje w bliższych sobie miastach, wskazując chłopa jako przyczynę niepokojów i wroga. Chłop zaś miał tyle, że w raz posolonej wodzie na ziemniaki gotował nawet tydzień, bo nie stać go było na sól. Przeklinając, rzecz jasna, rząd i mieszkańców miast. Sytuacja była patowa.

Kobieta w mroku

Dużo tu o polityce, ale urokiem „Dwudziestolecia od kuchni” jest właśnie to, że mówi o niej, tyle że przez pryzmat codzienności – choćby nawet tak przyziemnej jak gotowanie ziemniaków. Zresztą, wbrew tytułowi wcale nie o kuchni pisze Zaprutko-Janicka najwięcej. Równoważnymi wątkami są tu rodzące się w bólach myśli o prawach kobiet – choć większości z nich wciąż jeszcze nie mieszczące się w głowach. I nie tylko.

Zmiany obyczajowe w modelu polskiej rodziny – bardzo jeszcze XIX-wiecznym, mimo że emancypacja kobiet postępowała gwałtownie. Wynalazki techniczne z dziedziny AGD – wszelkie kuchenki, lodówki, żelazka elektryczne… Urządzenia, dzięki którym mieszczańskie domy w dwudziestoleciu zaczęły całkiem przypominać te dzisiejsze (nawiasem mówiąc, architektura wnętrza również Zaprutko-Janicką zainteresowała!). Wreszcie bodaj najbarwniej opisane życie codzienne ówczesnej wsi polskiej, nie aż tak bardzo różniącej się mentalnie i dietetycznie od tej sprzed kilku stuleci (dość poczytać prace ówczesnego etnografa, Seweryna Udzieli, o podkrakowskich wioskach).

fot.NAC/ domena publiczna Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce było także początkiem przemian technologicznych. Na zdjęciu wnętrze wiejskiej chaty – kobieta prasująca żelazkiem elektrycznym, w głębi stoi radiowy odbiornik.

Mówiąc krótko, „Dwudziestolecie od kuchni” to rzecz wielowątkowa, tak jak wielowątkowe jest każde życie codzienne. Zaprutko-Janicka z tego natłoku tematów, ułożyła zwartą opowieść o przedwojennej Polsce. Bardzo odległą od podręcznikowej narracji wspominającej niemal wyłącznie o sukcesach odrodzonego państwa, a wszystkie mroki tego okresu zamiatającej pod dywan. Autorka pisze, co prawda, głównie o owych mrokach, ale pozytywnym aspektem jest opis tego, jak usiłowano sobie z nimi radzić. Głównie zresztą wyobraźnią i rękami kobiet.

Plusy:

• Zwrócenie uwagi na obecny przez całe Dwudziestolecie konflikt miasta z wsią i ludowców z sanacją (pytanie, co było przyczyną, a co echem pozostaje – także tu – otwarte)

Minusy:

• Tylko w detalach. Ciekawe byłoby np. pokazanie, jakie uprawy zostały najbardziej zniszczone przez wojnę, a więc jakiego rodzaju pożywienia występował największy niedobór. Albo jak brak jakich składników żywnościowych powodował najpowszechniejsze w Dwudziestoleciu choroby. Ale to ciekawostki – ich nieobecność nie wpływa na jakość książki

Zgrzyty:

• Brak

Metryczka:

Autor: Aleksandra Zaprutko-Janicka
Tytuł: „Dwudziestolecie od kuchni. Kulinarna historia przedwojennej Polski”
Wydawca: CiekawostkiHistoryczne.pl
Oprawa: twarda
Liczba stron: 288
Data wydania: 2017

Poznaj dramatyczną codzienność naszych prababek, które zmagały się z biedą, głodem i dyskryminacją:

Aleksandra Zaprutko-Janicka

Dwudziestolecie od kuchni

Mężczyźni pomogli im odzyskać dla Polski niepodległość. Ale to one zapewniły Rzeczpospolitej przetrwanie.Kraj wyniszczony wojną, jakiej świat jeszcze nie widział. Miliony rodzin żyjące w skrajnej biedzie. Galopujące ceny, fałszerze żywności i oszuści żerujący na ludzkiej krzywdzie. Poznaj odarte z kłamstw i mitów oblicze niepodległej Polski. II Rzeczpospolita też była polem walki, a nowym frontem okazały się kuchnie, spiżarnie i miejskie targi.Aleksandra Zaprutko-Janicka, autorka bestsellerowej Okupacji od kuchni, zabiera czytelników w czasy szokujących kontrastów. Arystokratyczne …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		39.90 zł	26.99 zł idź do sklepu »