Twoja Historia

Portal dla tych, którzy wierzą, że przeszłość ma znaczenie. I że historia to sztuka dyskusji, a nie propagandy.

Czym był Centralny Okręg Przemysłowy (COP)? „Największy plac budowy w Europie Środkowej”

Centralny Okręg Przemysłowy. Największe przedsięwzięcie gospodarcze lat 30.

Centralny Okręg Przemysłowy. Największe przedsięwzięcie gospodarcze lat 30.

Po co i kiedy powstał Centralny Okręg Przemysłowy? Z czego wynikała lokalizacja COP? Jakie zakłady udało się zbudować? I ile to wszystko kosztowało?

Kiedy po zakończeniu wielkiego kryzysu gospodarczego w 1935 roku bezrobocie w Polsce nie spadło do poziomu sprzed 1929 roku, lecz utrzymywało się na znacznie wyższym poziomie, poprawa koniunktury była stosunkowo powolna, a zagrożenia zewnętrzne rosły, rząd RP przystąpił do bardziej aktywnej polityki gospodarczej, której celem było stworzenie jak największej liczby nowych miejsc pracy i wzrost polskiego potencjału przemysłowego, zwłaszcza związanego z obronnością.

Plan inwestycyjny

Program zmierzający do przyspieszenia rozwoju gospodarczego przedstawił w Sejmie wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski w dniu 10 czerwca 1936 roku. Zakładał on, że w trakcie czteroletniego planu inwestycyjnego od lipca 1936 roku do czerwca 1940 roku z budżetu państwa wydatkowane będzie ogółem od 1 650 do 1 800 mln zł, z czego 340 mln w pierwszym roku, 400 mln – w drugim, 470 mln – w trzecim oraz 590 mln w czwartym roku planu.

Za pokrycie tych wydatków służyć miały lokaty oszczędnościowe i ubezpieczeniowe w instytucjach państwowych, środki Funduszu Pracy, powołanego w trakcie kryzysu do walki z bezrobociem, zyski przedsiębiorstw państwowych, a także pożyczki wewnętrzne i inne fundusze. Liczono, że inwestycje państwowe przyciągną także inwestorów prywatnych.

Budowa mostu żelbetowego nieopodal Jasła na obszarze Centralnego Okręgu Przemysłowego. 1938 rok

Budowa mostu żelbetowego nieopodal Jasła na obszarze Centralnego Okręgu Przemysłowego. 1938 rok

Niezależnie od tego, w Ministerstwie Spraw Wojskowych i Sztabie Generalnym przygotowano sześcioletni plan rozbudowy sił zbrojnych na okres lat 1937-1942. W pierwszym odcinku trzyletnim zamierzano wydatkować na inwestycje zbrojeniowe 264 mln zł.

Trójkąt bezpieczeństwa

Założenia czteroletniego planu inwestycyjnego obejmowały stworzenie podstaw dla systematycznego uprzemysłowienia, podniesienie zdolności obronnej Polski, a także aktywizację regionów mniej rozwiniętych i zacieranie różnic między regionami. Stąd też już 5 lutego 1937 roku rząd Felicjana Sławoj-Składkowskiego wysunął projekt budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP).

Było to nawiązanie do koncepcji „trójkąta bezpieczeństwa”, opracowanej jeszcze w 1928 roku, a dotyczącej ośrodka leżącego u zbiegu Wisły i Sanu. COP obejmować miał więc wschodnią część województwa kieleckiego, południową – lubelskiego, wschodnią – krakowskiego i zachodnią część województwa lwowskiego. Obszar COP stanowić miał 15,4% powierzchni Polski, zamieszkały przez 18,0% jej ludności. Oznaczało to większą niż średnia krajowa gęstość zaludnienia.

Huta w Stalowej Woli. Sztandarowa inwestycja COP-u. Fotografia z 1938 roku

Huta w Stalowej Woli. Sztandarowa inwestycja COP-u. Fotografia z 1938 roku

Wybór ten wynikał z trzech przesłanek. Po pierwsze, było to strategiczne położenie COP w równej odległości od wschodniej i zachodniej granicy kraju. Po drugie, w regionie tym istniało przeludnienie wsi i tania siła robocza. Po trzecie zaś, dodatkową korzyścią gospodarczą było umieszczenie tu rynku zbytu na produkty rolne ze wschodniej Polski oraz surowców i półfabrykatów z Górnego Śląska.

Co więcej, na miejscu istniały dostępne źródła energii: złoża gazu ziemnego oraz górskie rzeki, stanowiące podstawę energetyki wodnej. Cały COP podzielono na rejon A – kielecki, surowcowy, B – lubelski, aprowizacyjny i C – sandomierski, przemysłu przetwórczego.

Olbrzymie koszty

Realizacja projektu COP wymagała ogromnych środków pieniężnych, które oceniano na około 3 mld zł, podczas gdy roczny budżet państwa wynosił nieco ponad 2 mld zł. Polski kapitał prywatny był zbyt słaby, by podołać tak wielkiemu zadaniu. Stąd też rolę inicjatora projektu i głównego inwestora wziąć na siebie musiało państwo.

Już w pierwszym roku realizacji planu czteroletniego udało się przyspieszyć realizację projektu COP, między innymi dzięki pożyczce uzyskanej we Francji na dozbrojenie armii polskiej. W 1937 roku wpłynęła pierwsza transza tej pożyczki w wysokości 400 mln franków w złocie, czyli około 115 mln zł.

COP był głównym ośrodkiem inwestycji planu czteroletniego, przed okręgiem warszawskim i Gdynią. W latach 1937-39 realizowano w COP szereg ogromnych projektów energetycznych, takich jak elektrownie wodne w Myczkowcach i Rożnowie, elektrownie cieplne w nowym mieście przemysłowym – Stalowej Woli oraz w Mościcach, jak również linie przesyłowe i gazociągi.

Plan Centralnego Okręgu Przemysłowego opublikowany w 1938 roku w Ilustrowanym Kalendarzu Słowa Pomorskiego

Plan Centralnego Okręgu Przemysłowego opublikowany w 1938 roku w Ilustrowanym Kalendarzu Słowa Pomorskiego

Wykończono zaporę w Porąbce i rozpoczęto budowę zapór w Czchowie i Rożnowie. Wybudowano także fabryki broni w Radomiu, Sanoku oraz rozbudowano zakłady zbrojeniowe w Starachowicach, wzniesiono fabrykę płatowców w Mielcu, silników lotniczych w Rzeszowie, wielką hutę w Stalowej Woli, fabrykę obrabiarek w Rzeszowie, a także zakłady chemiczne w Dębicy i Niedomicach.

Sto tysięcy miejsc pracy

Do września 1939 roku zainwestowano w COP ogółem 400 mln zł, głównie ze środków budżetowych. Stworzono tu 55 tysięcy nowych miejsc pracy w wielkim przemyśle, 33 tysięcy – w zakładach średnich i drobnych, 10 tysięcy w handlu, a 6 tysięcy – w rzemiośle. Oceniano, że stanowiło to około 20% przeludnienia agrarnego tego regionu.

Do całkowitego wykorzystania istniejących nadwyżek siły roboczej potrzeba więc było jeszcze 8-10 lat podobnego rozwoju, jednak w momencie wybuchu wojny w 1939 roku w budowie były dalsze wielkie zakłady produkcyjne COP: fabryki amunicji w Kraśniku, Jawidzu, Dębie i Majdanie, celulozy w Mostach i Stryju oraz samochodów ciężarowych w Lublinie.

Najambitniejszy projekt

COP był najbardziej ambitnym tego rodzaju projektem inwestycyjnym Drugiej Rzeczypospolitej i największym wówczas placem budowy w Europie Środkowej.

Wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Delegaci zwiedzają nową halę fabryczną

Wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Delegaci zwiedzają nową halę fabryczną

Mimo, że w ciągu dwóch i pół roku realizacji projektu zdołano zrealizować tylko część planowanych inwestycji oraz że przyniosły one tylko częściowe spełnienie oczekiwań społecznych i gospodarczych, w stosunku do możliwości budżetowych państwa polskiego rozbudowa COP była ogromnym osiągnięciem.

Niektóre z rozpoczętych przed wojną inwestycji, jak na przykład zaporę w Rożnowie, wykończyli Niemcy podczas okupacji. Intensywnie eksploatowali oni stworzone w COP zakłady zbrojeniowe oraz fabryki pracujące na potrzeby armii niemieckiej. Część urządzeń wywieźli też do Rzeszy przed nadejściem frontu.

Cały COP znalazł się po II wojnie światowej w granicach Polski Ludowej, a zakłady stworzone tu przed wojną rozbudowano i wykorzystywano wówczas w sposób typowy dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Komentarze (4)

  1. mial Odpowiedz

    wielka wtopa finansowa..miliardy utopione w blocie w nierealne inwestycje..zaklady,ktore wkrotce pracowaly dla 3 rzeszy heh..cos jak pisowskie centralne porty heh..

  2. Wielowid Odpowiedz

    Polska przedwrześniowa podejmowała wysiłki modernizacyjne i miała bez wątpienia sukcesy na wielu polach z których możemy być dumni. Prawda jest jednak taka, że w 1938 roku, osiągnęliśmy nieco ponad 60% wartości produkcji towarowej z 1913 roku, na ziemiach, które zostały objęte polskimi granicami. Gospodarka kraju miała anachroniczną formę z dominantą zacofanego zupełnie rolnictwa. Bieda i bezrobocie dotyczyły milionów rodzin w sposób trwały. Nie było szans na znaczący rozwój. Nadmiar ludności chciano wypchnąc do kolonii lub na emigrację. Paradoksalnie plany industrializacji były inspirowane m.in. radzieckimi pięciolatkami, których osiągnięcia robiły wrażenie na krajowych decydentach.

Dodaj komentarz

Jeśli chcesz zgłosić literówkę lub błąd ortograficzny kliknij TUTAJ.