Centralny Okręg Przemysłowy. Największe przedsięwzięcie gospodarcze lat 30.

Po co i kiedy powstał Centralny Okręg Przemysłowy? Z czego wynikała lokalizacja COP? Jakie zakłady udało się zbudować? I ile to wszystko kosztowało?

Kiedy po zakończeniu wielkiego kryzysu gospodarczego w 1935 roku bezrobocie w Polsce nie spadło do poziomu sprzed 1929 roku, lecz utrzymywało się na znacznie wyższym poziomie, poprawa koniunktury była stosunkowo powolna, a zagrożenia zewnętrzne rosły, rząd RP przystąpił do bardziej aktywnej polityki gospodarczej, której celem było stworzenie jak największej liczby nowych miejsc pracy i wzrost polskiego potencjału przemysłowego, zwłaszcza związanego z obronnością.

Plan inwestycyjny

Program zmierzający do przyspieszenia rozwoju gospodarczego przedstawił w Sejmie wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski w dniu 10 czerwca 1936 roku. Zakładał on, że w trakcie czteroletniego planu inwestycyjnego od lipca 1936 roku do czerwca 1940 roku z budżetu państwa wydatkowane będzie ogółem od 1 650 do 1 800 mln zł, z czego 340 mln w pierwszym roku, 400 mln – w drugim, 470 mln – w trzecim oraz 590 mln w czwartym roku planu.

Za pokrycie tych wydatków służyć miały lokaty oszczędnościowe i ubezpieczeniowe w instytucjach państwowych, środki Funduszu Pracy, powołanego w trakcie kryzysu do walki z bezrobociem, zyski przedsiębiorstw państwowych, a także pożyczki wewnętrzne i inne fundusze. Liczono, że inwestycje państwowe przyciągną także inwestorów prywatnych.

Budowa mostu żelbetowego nieopodal Jasła na obszarze Centralnego Okręgu Przemysłowego. 1938 rok

Niezależnie od tego, w Ministerstwie Spraw Wojskowych i Sztabie Generalnym przygotowano sześcioletni plan rozbudowy sił zbrojnych na okres lat 1937-1942. W pierwszym odcinku trzyletnim zamierzano wydatkować na inwestycje zbrojeniowe 264 mln zł.

Trójkąt bezpieczeństwa

Założenia czteroletniego planu inwestycyjnego obejmowały stworzenie podstaw dla systematycznego uprzemysłowienia, podniesienie zdolności obronnej Polski, a także aktywizację regionów mniej rozwiniętych i zacieranie różnic między regionami. Stąd też już 5 lutego 1937 roku rząd Felicjana Sławoj-Składkowskiego wysunął projekt budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP).

Było to nawiązanie do koncepcji „trójkąta bezpieczeństwa”, opracowanej jeszcze w 1928 roku, a dotyczącej ośrodka leżącego u zbiegu Wisły i Sanu. COP obejmować miał więc wschodnią część województwa kieleckiego, południową – lubelskiego, wschodnią – krakowskiego i zachodnią część województwa lwowskiego. Obszar COP stanowić miał 15,4% powierzchni Polski, zamieszkały przez 18,0% jej ludności. Oznaczało to większą niż średnia krajowa gęstość zaludnienia.

Huta w Stalowej Woli. Sztandarowa inwestycja COP-u. Fotografia z 1938 roku

Wybór ten wynikał z trzech przesłanek. Po pierwsze, było to strategiczne położenie COP w równej odległości od wschodniej i zachodniej granicy kraju. Po drugie, w regionie tym istniało przeludnienie wsi i tania siła robocza. Po trzecie zaś, dodatkową korzyścią gospodarczą było umieszczenie tu rynku zbytu na produkty rolne ze wschodniej Polski oraz surowców i półfabrykatów z Górnego Śląska.

Co więcej, na miejscu istniały dostępne źródła energii: złoża gazu ziemnego oraz górskie rzeki, stanowiące podstawę energetyki wodnej. Cały COP podzielono na rejon A – kielecki, surowcowy, B – lubelski, aprowizacyjny i C – sandomierski, przemysłu przetwórczego.

Olbrzymie koszty

Realizacja projektu COP wymagała ogromnych środków pieniężnych, które oceniano na około 3 mld zł, podczas gdy roczny budżet państwa wynosił nieco ponad 2 mld zł. Polski kapitał prywatny był zbyt słaby, by podołać tak wielkiemu zadaniu. Stąd też rolę inicjatora projektu i głównego inwestora wziąć na siebie musiało państwo.

Już w pierwszym roku realizacji planu czteroletniego udało się przyspieszyć realizację projektu COP, między innymi dzięki pożyczce uzyskanej we Francji na dozbrojenie armii polskiej. W 1937 roku wpłynęła pierwsza transza tej pożyczki w wysokości 400 mln franków w złocie, czyli około 115 mln zł.

COP był głównym ośrodkiem inwestycji planu czteroletniego, przed okręgiem warszawskim i Gdynią. W latach 1937-39 realizowano w COP szereg ogromnych projektów energetycznych, takich jak elektrownie wodne w Myczkowcach i Rożnowie, elektrownie cieplne w nowym mieście przemysłowym – Stalowej Woli oraz w Mościcach, jak również linie przesyłowe i gazociągi.

Plan Centralnego Okręgu Przemysłowego opublikowany w 1938 roku w Ilustrowanym Kalendarzu Słowa Pomorskiego

Wykończono zaporę w Porąbce i rozpoczęto budowę zapór w Czchowie i Rożnowie. Wybudowano także fabryki broni w Radomiu, Sanoku oraz rozbudowano zakłady zbrojeniowe w Starachowicach, wzniesiono fabrykę płatowców w Mielcu, silników lotniczych w Rzeszowie, wielką hutę w Stalowej Woli, fabrykę obrabiarek w Rzeszowie, a także zakłady chemiczne w Dębicy i Niedomicach.

Sto tysięcy miejsc pracy

Do września 1939 roku zainwestowano w COP ogółem 400 mln zł, głównie ze środków budżetowych. Stworzono tu 55 tysięcy nowych miejsc pracy w wielkim przemyśle, 33 tysięcy – w zakładach średnich i drobnych, 10 tysięcy w handlu, a 6 tysięcy – w rzemiośle. Oceniano, że stanowiło to około 20% przeludnienia agrarnego tego regionu.

Do całkowitego wykorzystania istniejących nadwyżek siły roboczej potrzeba więc było jeszcze 8-10 lat podobnego rozwoju, jednak w momencie wybuchu wojny w 1939 roku w budowie były dalsze wielkie zakłady produkcyjne COP: fabryki amunicji w Kraśniku, Jawidzu, Dębie i Majdanie, celulozy w Mostach i Stryju oraz samochodów ciężarowych w Lublinie.

Najambitniejszy projekt

COP był najbardziej ambitnym tego rodzaju projektem inwestycyjnym Drugiej Rzeczypospolitej i największym wówczas placem budowy w Europie Środkowej.

Wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Delegaci zwiedzają nową halę fabryczną

Mimo, że w ciągu dwóch i pół roku realizacji projektu zdołano zrealizować tylko część planowanych inwestycji oraz że przyniosły one tylko częściowe spełnienie oczekiwań społecznych i gospodarczych, w stosunku do możliwości budżetowych państwa polskiego rozbudowa COP była ogromnym osiągnięciem.

Niektóre z rozpoczętych przed wojną inwestycji, jak na przykład zaporę w Rożnowie, wykończyli Niemcy podczas okupacji. Intensywnie eksploatowali oni stworzone w COP zakłady zbrojeniowe oraz fabryki pracujące na potrzeby armii niemieckiej. Część urządzeń wywieźli też do Rzeszy przed nadejściem frontu.

Cały COP znalazł się po II wojnie światowej w granicach Polski Ludowej, a zakłady stworzone tu przed wojną rozbudowano i wykorzystywano wówczas w sposób typowy dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.