Niezbyt obszerna książka w białej okładce z kontrastującym z nią czarnym, rzucającym się w oczy tytułem. To niepozorne opakowanie kryje w sobie jednak wstrząsającą historię tragicznego losu Żydów, wydanych na pastwę nazistowskiego bestialstwa.

Książka Natana Eliasza Szternfinkla „Zagłada Żydów Sosnowca” pierwotnie ukazała się drukiem w sierpniu 1946 roku jako jedyna publikacja przygotowana w Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej (WŻKH) w Katowicach. Po ponad 70 latach od pierwszego wydania doczekała się reedycji w opracowaniu badaczki Zagłady Aleksandry Namysło, stając się kolejną częścią z serii: „Wydania Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej” – projektu prowadzonego przez Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie.

Badacz Zagłady z Działoszyc

Natan Eliasz Szternfinkiel pochodził z Działoszyc. Znane są fakty z przedwojennego życia mężczyzny, ale niewiele wiadomo o jego losach podczas okupacji. Członkowie najbliższej rodziny Szternfinkla, poza bratem Wolfem, nie przeżyli wojny. Fakt, że autor książki nie pochodził z Sosnowca, ani też nie spędził tam wojny jest istotny. Ukazuje bowiem brak emocjonalnego związku z miejscem, o którym przygotował historyczne opracowanie i stawia go w pozycji niemalże bezstronnego badacza Zagłady.

W ramach swoich obowiązków służbowych w WŻKH, gdzie pracował po wojnie, Szternfinkiel przeprowadzał wywiady z ocalonymi. Wykorzystywał je później w swojej pracy badawczej. Warto w tym miejscu podkreślić, że nie pozyskał on samodzielnie materiału do książki o zagładzie sosnowieckich Żydów. W zespole wraz z nim znaleźli się także doktor Abraham Feder oraz Ida Glücksztejn, odpowiedzialni za prace naukowe, a także Janina Masłowska, której zadaniem było przygotowanie tekstu do druku. Nazwiska tych badaczy nie zostały jednak wskazane ani we wstępie, ani w stopce redakcyjnej, chociaż znalazły się tam inne osoby, którym autor dziękował za pomoc w przygotowaniu książki. Dowiadujemy się o nich dopiero z Posłowia o roli WŻKH w Katowicach, napisanego przez Aleksandrę Namysło.

fot.Hubert Śmietanka/ CC BY-SA 2.5 Siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. To tutaj znajduje się archiwum Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, którego jednym z organów była Centralna Żydowska Komisja Historyczna. Funkcjonująca w latach 1944-1947 zajmowała się dokumentacją Zagłady polskich Żydów i prowadzeniem działalności wydawniczej.

Naciągnięta monografia

Praca Szternfinkla składa się z siedmiu rozdziałów opatrzonych siedmioma fotografiami powiązanymi tematycznie z tekstem pracy. Część opisową poprzedza krótki wstęp, a zamyka wybór źródeł: czternastu chronologicznie ułożonych dokumentów. Zastanawiający jest ich dobór, ponieważ nie są to teksty istotnych rozporządzeń lub kluczowych pism Centrali Żydowskich Rad Starszych Wschodniego Górnego Śląska, ale dokumenty dotyczące na przykład skrócenia drogi dla robotników, naprawy chodnika czy też zawiadomienie o przestępstwie: kradzieży jajek. Najważniejsze ze źródeł związane są z udziałem jednostek policyjnych w akcji specjalnej przeciwko Żydom w 1943 roku. Pojawiają się w nich informacje o czasie trwania akcji, a także o liczbie zaangażowanych osób.

Autor rozpoczął swoją pracę od przedstawienia podstawowych danych i specyfiki społeczności żydowskiej Sosnowca w okresie przedwojennym. W tym niezbyt obszernym fragmencie wspomniał o liczebności gminy, roli Żydów w życiu społecznym i gospodarczym miasta, a także o funkcjonujących w Sosnowcu organizacjach i partiach żydowskich. W dalszej części pracy zanalizował życie codzienne tej mniejszości w pierwszych miesiącach okupacji, zaprezentował zmiany w strukturze ludności oraz wyliczył rozporządzenia antyżydowskie wprowadzane przez Niemców.

fot.Vanessa00/ domena publiczna Sosnowiec. Miasto, które na przełomie lat 60. i 70. XX wieku pozornie niczym się nie wyróżniało na tle innych części kraju. Kryło w sobie jednak pamięć o bestialskiej Zagładzie Żydów, która dokonała się w jego sercu.

Szternfinkiel odniósł się również szczegółowo do przymusu pracy dla ludności żydowskiej. Osobny rozdział poświęcił na omówienie funkcjonowania żydowskich warsztatów pracy. Następnie poddał analizie żydowski ruch oporu. Wiele miejsca w książce zajmują również opisy akcji „wysiedleńczych”, w których autor przytoczył kolejne kroki okupanta zmierzające już nie do odseparowania, ale fizycznej likwidacji społeczności sosnowieckich Żydów.

Tekst, choć krótki, obfituje w daty, nazwiska osób i inne szczegółowe dane. Czytelnik ma więc poczucie, że praca oparta została na rzetelnych badaniach naukowych. Jest to jednak wrażenie złudne. Już załączona do książki lista wykorzystanych źródeł wcale nie jest imponująca. Pogłębiona lektura tekstu obnaża jego braki. Autor w zasadzie nie opisał życia codziennego sosnowieckich Żydów, nie przytoczył też faktów dotyczących, na przykład, opieki społecznej, życia kulturalnego czy religijnego.  

fot.autor nieznany/ domena publiczna Holokaust przeprowadzony przez niemieckich nazistów był szczegółowo zaplanowaną akcją. Zdjęcie, przedstawiające Żydów w wagonie towarowym w drodze do obozu Zagłady, pochodzi z książki J. Gumkowskiego i A. Rutkowskiego pt. „Treblinka”.

Szternfinkiel nie odniósł się również do działalności tamtejszych elit kierowniczych. Co szczególnie istotne, nie zaprezentował sylwetki Mojżesza Merina – przewodniczącego Centrali Żydowskich Rad Starszych, ani nie podał szerszych informacji o funkcjonowaniu tej instytucji oraz podejmowanych przez jej członków decyzjach. W tekście nie poświęcił także miejsca na analizę niemieckich sprawców. W kontekście innych prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej (CŻKH) widoczny jest brak cytowania relacji świadków.

Podczas gdy świadectwa w katowickiej komisji złożyło kilkaset osób, autor wykorzystał z nich zaledwie osiem. Pracownicy CKŻH sami wysunęli o to zarzuty wobec Szternfinkla. Ceniony badacz Zagłady, Artur Eisenbach, określił książkę jako: „monografię naciągniętą, nietraktującą tematu swoiście”. Warto jednak zaznaczyć, że pomimo licznych uwag krytycznych, w ogólnej, pisemnej recenzji sporządzonej dla potrzeb CŻKH, Benjamin Mosiężnik podkreślił, że praca stanowi „cenny wkład w dzieje zagłady skupień żydowskich w Zagłębiu Dąbrowskim i na Śląsku. Jest to próba opracowania całokształtu dziejów skupienia żydowskiego w Sosnowcu, i to próba niewątpliwie udana”.

Pierwsza z cyklu

W kontekście przedstawionych uwag krytycznych, warto zastanowić się nad tym w jakich okolicznościach powstawała praca Szternfinkla. Jak już wspomniano, przygotowywał ją w ramach działalności WŻKH w Katowicach, terenowego oddziału CŻKH. Celem tej instytucji było zbieranie i przechowywanie relacji na temat zbrodni popełnianych na Żydach w czasie II wojny światowej, między innymi po to, by w przyszłości wykorzystywać je w procesach karnych. Jednym z celów było również przygotowywanie zebranych relacji do druku. Zarówno CŻKH, jak też jej wojewódzkie oddziały pełniły funkcję – można to tak określić (w pewnym oczywiście uproszczeniu) – pierwszych ośrodków badań nad Zagładą. Pracę Szternfinkla, oznaczoną numerem 25 w serii prac CŻKH, wydano nieco ponad rok po zakończeniu wojny. Powyższe fakty rzucają zupełnie inne światło na publikację…

fot.A. Savin/ CC BY-SA 3.0 To w willi przy Großer Wannsee 56/58 w Berlinie (na zdjęciu) przygotowano szczegóły planu tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej

Trudno bowiem oczekiwać, by w tak krótkim czasie, w kraju, który dopiero podnosił się po latach wyniszczającej okupacji, mogła powstać wieloaspektowa monografia poświęcona Zagładzie konkretnej społeczności. Autor nie miał dostępu do wielu źródeł, z których dziś korzystają badacze tematyki. Z oczywistych względów nie mógł także czytać innych publikacji analizujących zbrodnie na Żydach w czasie II wojny światowej. Patrząc z tej perspektywy trzeba zgodzić się z przytoczoną powyżej konkluzją Mosiężnika, że próba Szternfinkla stanowiła w tamtym okresie istotny punkt odniesienia dla kolejnych badaczy.

Warte uwagi są również pewne uogólnienia sformułowane przez autora, ukazujące nie tylko znajomość problematyki dotyczącej Sosnowca, ale także przemyślenia o niemieckiej polityce wobec Żydów. Szternfinkiel podkreślał:

Niemiecki plan zagłady Żydów europejskich był dokładnie przestudiowany i w szczegółach opracowany przez specjalny sztab ludzi. Zgodnie z tym planem totalna zagłada musiała być odpowiednio przygotowana. Okupant stosował zasadę permanentnej „akcji”, nieustających prześladowań, celem utrzymania ludności w stałym napięciu i strachu. (…) W pierwszej fazie hitlerowcy wprowadzili moralne getto, oparte na ograniczeniach prawnych, a w drugim okresie było w pełni realizowane getto fizyczne, terytorialne.

fot.Bundesarchiv, Bild 101I-134-0791-29A/ CC BY-SA 3.0 de Od getta moralnego naziści przeszli do tworzenia gett materialnych. Tak wyglądała Warszawa ok. 1941 roku podzielona murem getta.

Podobnych, relatywnie trafionych wniosków jest w tej książce więcej. Ich wyjątkowość polega na tym, że formułowano je na długo przed pogłębionymi badaniami nad zagładą europejskich Żydów.

Po opublikowaniu książki Szternfinkiel chciał zająć się pisaniem monografii dotyczącej zagłady Żydów Będzina, a także Lublina. Być może rozwiązanie wojewódzkich komisji historycznych wpłynęło na to, że wspomniane prace nie powstały. A może zadecydowała o tym krytyka, z jaką spotkał się po wydaniu „Zagłady Żydów Sosnowca”?

Krytyczna edycja

Nie ulega wątpliwości, że książka Natana Eliasza Szternfinkla wydana ponownie, w krytycznym opracowaniu, stanowi istotne kompendium wiedzy dla badaczy i pasjonatów tematyki Holokaustu. Aleksandra Namysło, uznana badaczka tej problematyki, nie tylko wykonała istotną pracę przygotowując obszerne i szczegółowe przypisy do tekstu, ale co ważne – zarysowała też szerszy kontekst historyczny, którego zabrakło w pracy Szternfinkla. Odniosła się w nim zarówno do działalności WŻKH w Katowicach, jak i przygotowała analizę sytuacji okupacyjnej społeczności żydowskiej na Górnym Śląsku z uwzględnieniem dzisiejszej wiedzy w tym temacie.

fot.Adrian Grycuk/ CC BY-SA 3.0 pl Zagłada Żydów nie rozegrała się tylko w centralnych miastach Polski. Niemcy dokonali jej na terytorium całego okupowanego kraju. Jednak to w stolicy możemy spotkać najsłynniejsze pomniki symbolizujące Holokaust. Na zdjęciu strzaskany las na Pomniku Umschlagplatz.

Wszystko to pozwala czytelnikowi, niezaznajomionemu z analizowaną problematyką, na lepsze zrozumienie książki Szternfinkla i poznanie tych wydarzeń, które nie zostały w książce opisane. Można mieć jednak pewne zastrzeżenia do sposobu zamieszczenia przypisów objaśniających. Znalazły się one bowiem na końcu tekstu, co znacznie utrudnia lekturę książki. W przypisach znajdują się też drobne potknięcia, jak na przykład odwołania do literatury, która nie jest już aktualna w świetle najnowszych badań (m.in. kwestia liczby ofiar niemieckiego obozu koncentracyjnego i zagłady KL Auschwitz-Birkenau).

Nie do wszystkich również występujących w oryginalnym tekście nazwisk lub innych problematycznych kwestii dodano komentarz. Nie zmienia to jednak faktu, że zaproponowana przez Żydowski Instytut Historyczny forma reedycji prac CŻKH, a w tym przypadku gruntownie opracowana przez Aleksandrę Namysło praca Szternfinkla, przynosi ogromne korzyści dla osób zainteresowanych tematyką Zagłady Żydów. W opublikowanym kształcie książka stanowi istotny wstęp do historii społeczności Żydów Sosnowca w okresie II wojny światowej.

Plusy:

• przemyślenia autora dotyczące sytuacji Żydów podczas okupacji
• interesująco i szczegółowo napisana praca
• ważna inicjatywa projektu reedycji prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej (CŻKH)
• dobrze opracowany komentarz historyczny

Minusy:

• szata graficzna
• potknięcia w doborze przypisów

Zgrzyty:

• brak

Metryczka:

Autor: Natan Eliasz Szternfinkiel
Tytuł: „Zagłada Żydów Sosnowca”
Wydawca: Żydowski Instytut Historyczny
Oprawa: miękka
Liczba stron: 160
Rok wydania: 2017