fot.L. Löffler/domena publiczna Portret Kazimierza Wielkiego.

Kazimierz III Wielki (ur. 30 IV 1310, zm. 5 XI 1370 w Krakowie) – król Polski, syn Władysława I Łokietka z linii Piastów kujawskich i Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego, księcia wielkopolskiego. Bardzo wcześnie został wciągnięty w plany polityczne ojca (poprzez małżeństwo z Aldoną, córką Giedymina).

W latach 1329–1330 przebywał z misją dyplomatyczną na dworze węgierskim swego szwagra Karola Roberta, w 1331 roku otrzymał namiestnictwo Wielkopolski, Kujaw i ziemi sieradzkiej. Po śmierci ojca został pospiesznie koronowany w katedrze krakowskiej 25 kwietnia 1333 roku. Pośpiech spowodowany był niebezpieczeństwem, jakie stwarzały roszczenia króla czeskiego (tytułującego się królem polskim) do Małopolski i zagrożeniem Wielkopolski ekspansją zakonu krzyżackiego.

Wobec przewagi militarnej Zakonu i niebezpieczeństwa sojuszu luksembursko-krzyżackiego Kazimierz podjął (korzystając z poparcia Węgier i przyjaznych kontaktów z papiestwem) zabiegi dyplomatyczne o zrzeczenie się przez króla Czech pretensji do tronu polskiego. Wstępne układy zostały podpisane w Trenczynie 24 sierpnia 1335 roku. W listopadzie 1335 roku w Wyszehradzie Kazimierz zrzekł się na rzecz Jana Luksemburskiego księstw śląskich, z wyjątkiem księstwa świdnicko-jaworskiego i praw do księstwa płockiego, w zamian król czeski za 20 tysięcy kóp groszy zrezygnował z praw do korony polskiej. Jednak Kazimierz układu tego nigdy nie ratyfikował.

Na drugim zjeździe wyszehradzkim w 1339 roku, chcąc zainteresować Karola Roberta Andegaweńskiego problemem krzyżackim i ułatwić sobie ekspansję na Ruś, zawarł z nim układ na przeżycie, na mocy którego w przypadku nieposiadania przez Kazimierza Wielkiego męskiego potomka tron polski miał otrzymać Karol Robert lub jego synowie.

Podobny układ tkwił u podłoża sprawy ruskiej. Po zabójstwie Bolesława-Jerzego Trojdenowica Kazimierz upomniał się o tron halicko-włodzimierski, opanowując w 1340 roku Lwów i łącząc unią personalna z Polską. W latach 1349–1351 organizował szereg wypraw przeciwko Litwinom i Tatarom wspomaganym przez bojarów ruskich i doprowadził do włączenia Rusi halicko-włodzimierskiej do Polski; ostateczne rozstrzygnięcie nastąpiło w 1366 roku.

Sprawy ruskie zaciążyły na rozwiązaniu kwestii krzyżackiej i Śląska. W 1339 roku Kazimierz doprowadził do procesu z Krzyżakami, ale niekorzystnego dla siebie wyroku Zakon nie uznał. Wobec przygotowań do militarnej rozprawy z Czechami w sprawie śląskiej, zdecydował się na zawarcie pokoju kaliskiego w 1343 roku. W 1341 roku objął w zastaw Namysłów, Kluczbork, Byczynę i Wołczyn, w 1343 roku zajął Wschowę, a w 1345 roku wybuchła wojna polsko-czeska o Śląsk, która zakończyła się bez rozstrzygnięcia pokojem w Namysłowie (1348), który wbrew zamierzeniom Kazimierza umocnił pozycję czeską na Śląsku.

Mimo zawartych z Zakonem i Czechami układów nigdy nie pogodził się z utratą Śląska i Pomorza. Dowodem na to są zabiegi w kurii papieskiej o unieważnienie podjętych pod przymusem zobowiązań. W tych staraniach dużą rolę odegrało pojęcie Korony Królestwa Polskiego, które rozdzielało państwo od osoby monarchy. Korona Królestwa, oznaka niezależności, była symbolem państwa, któremu przysługiwały zwierzchnie prawa do dzielnic i ziem etnicznie i historycznie związanych z Polską. Prowadziło to do proklamowania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego, niezależnie od poczynań poszczególnych panujących.

Praktyczną realizacją tej ideologii było włączenie Mazowsza do Korony w 1351 roku (jako lenna) oraz uzyskanie w 1356 roku zrzeczenia się przez króla czeskiego lenna płockiego. W 1365 roku został zhołdowany Santok i Drezdenko. W 1368 roku odzyskał Wałcz, Drahim i Czaplinek w Nowej Marchii. Umacnianie państwa powodowało wzrost znaczenia Polski na arenie międzynarodowej, czego dowodem był zjazd krakowski w 1364 roku, na który przybyli Karol IV, cesarz i król Czech, Ludwik Węgierski, królowie Danii i Cypru, książęta śląscy, pomorscy, brandenburscy.

Skuteczne działania na rzecz wzmocnienia państwa sprzyjały rozwojowi gospodarczemu. W czasie panowania Kazimierza nastąpiła lokacja około 70 miast, w ponad 70 miejscowościach zbudowano zamki lub mury obronne. Przeprowadził również szereg reform związanych z tworzącym się państwem stanowym i postępującą centralizacją państwa.

W połowie XIV wieku pojawiła się rada królewska, nastąpiła centralizacja urzędu kanclerskiego i skarbu, ok. 1350 roku skodyfikowano prawo w postaci statutów, które zostały nazwane jego imieniem. Dbając o zasobność skarbu, przeprowadził reformę salin wielickich, uporządkował stosunki monetarne. Czasy Kazimierza to okres rozkwitu kultury gotyckiej w Polsce. Najznamienitszym dokonaniem było powołanie w 1364 roku uniwersytetu w Krakowie.

Najpoważniejszym problem dla Kazimierza, także osobistym, była sprawa następstwa tronu. W wieku 15 lat zawarł małżeństwo z Aldoną-Anną (zm. 1339), córką Giedymina, wielkiego księcia litewskiego, z którą miał dwie córki: Elżbietę i Kunegundę. Drugi raz ożenił się w 1341 roku z poręki Luksemburgów z bezpłodną, jak się okazało, Adelajdą, córką Henryka, landgrafa Hesji. Po kilku latach separacji w 1356 roku Adelajda Heska opuściła Polskę, a król podjął starania w Rzymie o unieważnienie małżeństwa, co spotkało się z przeciwdziałaniem dyplomacji luksemburskej i andegaweńskiej.

fot.R. Hadziewicz/CC BY-SA 4.0 Kazimierz Wielki nadaje przywileje włościanom.

W tym samym roku zawarł morganatyczne małżeństwo z Czeszką Krystyną Rokiczaną, prawdopodobnie wdową po rajcy praskim. Kroniki podają także wiadomość, że po odsunięciu Rokiczany miał romans z niezwykle urodziwą Żydówką Esterą, z którą według późniejszych podań miał dwóch synów. Ostatni związek małżeński zawarł 25 lutego 1365 roku z Jadwigą, córką księcia żagańskiego Henryka V Żelaznego.

Z żadnego z tych małżeństw nie doczekał się męskiego potomka. W mocy pozostawała więc umowa z Węgrami z 1339 roku, a jej konsekwencją była tzw. ugoda obozowa w 1351 roku, kiedy to podczas wyprawy na Ruś król ciężko zachorował, a szlachta zgromadzona na wyprawie złożyła przysięgę na wierność Ludwikowi Węgierskiemu. W 1355 roku doszło do podpisania w Budzie traktatu sukcesyjnego pomiędzy przedstawicielami możnowładztwa polskiego a Ludwikiem, w którym gwarantował on dotychczasowe przywileje ziemskie, a możni uznawali następstwo Andegawenów na tronie polskim.

Nie mogąc doczekać się męskiego potomka, Kazimierz, wobec bezdzietności Ludwika, postanowił adoptować ok. 1368 roku wychowanego na swoim dworze wnuka, Kaźka słupskiego, zapisując mu jednocześnie księstwa: dobrzyńskie, sieradzkie i łęczyckie z grodami Kruszwicą, Bydgoszczą, Złotowem, Wałczem.

Podczas polowania w okolicach Przedborza (Sandomierskie) 9 września 1370 roku król odniósł ranę na lewym kolanie i wywiązała się gorączka. Wiek, nieprzestrzeganie zaleceń lekarzy i trudy podróży do Krakowa przyczyniły się do śmierci 60-letniego króla. Na łożu śmierci potwierdził sukcesję Kaźka słupskiego. Pochowany został już 7 listopada.

Pośpiech, podobnie jak przy koronacji, miał podłoże polityczne. Przeciwnicy opcji andegaweńskiej starali się pochować władcę przed przybyciem Ludwika, ale układ sił politycznych zadecydował o objęciu przez niego tronu. Ciało króla złożono w katedrze wawelskiej. Grobowiec został wykonany już po jego śmierci staraniem siostry Elżbiety lub też samego Ludwika Węgierskiego.

W 1869 roku dokonano otwarcia i ponownego pochówku ostatniego z Piastów na tronie polskim. Obecny przy tym wydarzeniu J. Matejko wykonał szkice insygniów królewskich znajdujących się w trumnie oraz na podstawie pomiarów czaszki próbował odtworzyć rysy króla.

Kazimierz III Wielki nie tylko zastał Polskę drewnianą a zostawił murowaną, ale za czasów jego panowania nastąpiła odbudowa potencjału i znaczenia Polski w Europie oraz przeobrażenie państwa w monarchię stanową. Mimo że nie zostawił następcy, to obok niego wyrosła grupa współpracowników, którzy potrafili wprowadzić Królestwo Polskie w XV wiek jako mocarstwo.

Literatura:

• Z. Kaczmarczyk, Kazimierz Wielki (1333–1370), Warszawa 1948.
• A. Klubówna, Kazimierz Wielki, Warszawa 1967.
• A. Klubówna, Ostatni z wielkich Piastów, Warszawa 1976.
• J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, wyd. 2, Wrocław 1986 (oraz inne wyd.).
• F. Kiryk, Wielki król i jego następca, Kraków 1992.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Kazimierzu Wielkim: