fot.Lucas Cranach Młodszy/domena publiczna Anna Jagiellonka była drugą kobietą, po Jadwidze Andegaweńskiej, wybraną na króla Polski.

Anna Jagiellonka (ur. 18 października 1523 roku, zm. 19 września 1596 roku) – królowa Polski, żona Stefana Batorego, córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, córki Giangaleazza Sforzy, księcia Mediolanu. Młodość spędziła w otoczeniu rodzeństwa na Wawelu. Nauczyła się biegle mówić po włosku i przejęła od matki niechęć do Habsburgów. Rodzice nie starali się o wydanie swych najmłodszych córek za mąż. Z tego powodu Annie i jej siostrom: Zofii (1522–1575) i Katarzynie zaczęło grozić staropanieństwo.

Po śmierci ojca Anna wraz z matką opowiedziała się przeciwko małżeństwu Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. Opuściła na znak protestu Kraków i w 1548 roku przeniosła się z Boną i siostrami na Mazowsze. Po wyjeździe matki z Polski w 1556 roku niemłoda już królewna znalazła się w trudnej sytuacji finansowej, a jej stosunki z Zygmuntem Augustem nie były dobre.

Wkrótce została zupełnie osamotniona – jej siostry, od ponad 30 lat nierozłączne towarzyszki jej życia, zawarły w końcu związki małżeńskie i opuściły na zawsze Polskę: Zofia w 1556, a Katarzyna w 1562 roku. Anna była odtąd poza bratem jedynym przedstawicielem dynastii Jagiellonów obecnym w kraju. Traktowana przez króla z rezerwą jako uciążliwa rezydentka, mieszkała na Mazowszu w Płocku, Warszawie i Ujazdowie, oddając się modlitwom, umartwieniom oraz prowadzeniu korespondencji z siostrami. Od 1567 roku zaczęła zapadać na zdrowiu, cierpiąc na okresowe opuchnięcia okolicy oczodołów, migreny i bóle zębów.

Wskutek bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta urosła do symbolu otaczanego powszechnym szacunkiem i zaczęła odgrywać ważną rolę polityczną, do której nie była zupełnie przygotowana. Przywiązana do dynastii Jagiellonów szlachta zobowiązała wybranego na króla polski Henryka Walezego do jej poślubienia. Król Henryk nie dotrzymał jednak obietnicy i w 1574 roku uciekł z Polski. W czasie nowej elekcji 15 grudnia 1575 roku okrzyknięto Annę królową Polski, przeznaczając jej na męża Stefana Batorego. Zaakceptowała chętnie ten wybór i udaremniła elekcję cesarza Maksymiliana II, ogłoszonego królem Polski 12 grudnia 1575 roku przez stronników habsburskich.

Ślub Anny z Batorym i ich koronacja na króla i królową Polski odbyła się 1 maja 1576 roku w Krakowie. Związek małżeński był nieudany. Batory unikał starszej od siebie o 10 lat żony, z którą do końca życia porozumiewał się przez tłumacza, gdyż nie nauczył się nigdy mówić po polsku. Portret Anny w stroju koronacyjnym z 1576 roku ukazuje zniszczoną twarz starej kobiety o zbyt wysokim czole, nieprzyjemnie zaciśniętych wąskich ustach i spiczastej brodzie.

Bolesnym rozczarowaniem dla Anny było również odsunięcie jej od rządów. Przebywała sama głównie w Warszawie, widując się rzadko z mężem. Nadmiernie ambitna i skłonna do intryg, znosiła się skrycie z jego wrogami. Jako spadkobierczyni Zygmunta Augusta, podjęła starania o zwrot „sum neapolitańskich”, pożyczonych przez królową Bonę władcy Hiszpanii, Filipowi II (430 tysięcy dukatów z procentami). Mimo licznych monitów udało jej się wydobyć tylko należne procenty.

Rozkład pożycia małżeńskiego i związane z tym osamotnienie wzmogły w królowej skłonności religijne. Przeciwdziałała energicznie rozwojowi reformacji na Mazowszu i popierała jezuitów. Utrzymywała ścisły kontakt z Piotrem Skargą, który dedykował jej w 1579 roku pierwsze wydanie Żywotów świętych. Zajmowała się także pielęgnowaniem swoich ogrodów w Ujazdowie.

fot.Jan Matejko/domena publiczna Anna Jagiellonka i Stefan Batory.

Po śmierci siostry, królowej Szwecji Katarzyny (w 1583 roku), Anna poczuła się jedyną opiekunką Zygmunta, nigdy nie widzianego siostrzeńca, i przelała na niego swoje uczucia macierzyńskie. Pragnienie zobaczenia go w kraju stało się odtąd głównym celem jej działania. Po śmierci Stefana Batorego, nie szczędząc obietnic i pieniędzy, zabiegała o elekcję Zygmunta III Wazy, ściśle współdziałając w tej sprawie z kanclerzem wielkim koronnym Janem Zamoyskim i zwalczając wpływy Habsburgów. Za panowania Zygmunta III nie odgrywała żadnej roli politycznej. W 1592 roku, po zawarciu przez siostrzeńca związku małżeńskiego z Anną Austriaczką, wycofała się z Krakowa i rezydowała w Warszawie i Ujazdowie.

Ostatnie lata jej niełatwego życia upłynęły więc znów w rozgoryczeniu i osamotnieniu. Jej kontakty z dworem Zygmunta III były dość luźne. W 1595 roku trzymała jednak do chrztu syna królewskiego, późniejszego króla Polski Władysława IV. Ostatnia z dynastii Jagiellonów zdołała jeszcze przed śmiercią odnowić kopułę kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, gdzie została później pochowana. W latach 1590–1595 wybudowała okazały grobowiec królowej Bony w kościele św. Mikołaja w Bari. Zmarła po kilkumiesięcznej chorobie w Warszawie.

Mimo brzydoty, próżności, małostkowości, zachowała po sobie dobre wspomnienia. Cnoty zmarłej i jej głęboką religijność wysławiali duchowni (np. Piotr Skarga) i współcześni dziejopisarze (np. Reinhold Heidenga). Portret cnotliwej i łagodnej królowej odmalował w swych szkicach o Jagiellonkach A. Przeździecki w drugiej połowie XIX wieku, a wizerunek ten ugruntowała powieść Infantka J. I. Kraszewskiego z 1884 roku. Powierzchowne i przeceniające jej rolę sądy zawiera wielokrotnie wznawiana książka P. Jasienicy Ostatnia z rodu. Wyważoną ocenę postaci przyniosła ostatnia biografia królowej pióra M. Boguckiej.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Annie Jagiellonce: