fot.Jerry J. Joswick/domena publiczna w 1944 roku alianci za cel obrali infrastrukturę zaopatrującą III Rzeszę w ropę naftową, węgiel i stal.

„Bez paliwa nikt nie może prowadzić wojny” – mówił Göring. Dlatego w 1944 roku alianci za cel obrali infrastrukturę zaopatrującą III Rzeszę w ropę naftową, węgiel i stal. Jakie skutki miała ta ekonomiczna II wojna światowa?

Dzięki pokonaniu niemieckich sił powietrznych amerykańskie lotnictwo bombowe mogło wrócić do prowadzenia wojny ekonomicznej, tym bardziej że znacznie wzrosła liczba używanych do tego bombowców. Zrezygnowano jednak z planowanego wcześniej atakowania szerokiej gamy celów, aby skupić się na instalacjach związanych z produkcją paliw i ich składowaniem. Opracowany w marcu 1944 roku raport Komitetu do spraw Wrogich Celów wskazywał zaopatrzenie w paliwo jako najbardziej wrażliwy na atak cel, który prawdopodobnie wywarłby znaczny wpływ na cały potencjał bojowy Niemiec.

Kampania paliwowa

Chociaż zamierzano wykorzystać lotnictwo bombowe do wsparcia planowanego na czerwiec lądowania we Francji, Spaatz kazał rozpocząć kampanię paliwową. W kwietniu przeprowadzono niszczące naloty na rumuńskie pola naftowe w Ploeszti, które stanowiły główne źródło zaopatrzenia Rzeszy w ropę naftową. W maju i na początku czerwca nastąpiły ciężkie uderzenia na najważniejsze zakłady wytwarzające benzynę syntetyczną i na rafinerie. Co prawda ogromna większość bomb spadła poza wyznaczonymi celami, jednak dostatecznie dużo trafiło w obiekty związane z przemysłem paliwowym, żeby wyrządzić poważne szkody.

W rezultacie produkcja paliwa lotniczego w Niemczech spadła ze 180 tysięcy ton w marcu 1944 roku do zaledwie 54 tysięcy ton w czerwcu i 21 tysięcy ton w październiku. Natomiast produkcja benzyny syntetycznej, która jeszcze w kwietniu wynosiła 348 tysięcy ton, we wrześniu obniżyła się do 26 tysięcy ton.

fot.44th Bomb Group Photograph Collection/domena publiczna Bombowiec B-24 Liberator o nazwie Sandman podczas bombardowania rafinerii Ploiești Astra Romana.

Decyzja Amerykanów o uderzeniu na kapitałochłonne zakłady, których produkcji nie można było łatwo rozproszyć ani ukryć, okazała się trafna do tego stopnia, że postanowiono zaatakować także zakłady chemiczne pracujące na potrzeby produkcji amunicji. W rezultacie produkcja azotu w Niemczech spadła w ciągu 1944 roku o trzy czwarte, metanolu o cztery piąte, sody o 60 procent, kwasu siarkowego o 55 procent i tak dalej. Kolejnym celem lotnictwa amerykańskiego stały się fabryki gumy syntetycznej, których produkcja zmniejszyła się z 12 tysięcy ton w marcu 1944 roku do 2 tysięcy ton w listopadzie. Skumulowanym efektem tych działań był spadek niemieckich zapasów najważniejszych zasobów do poziomu, który nie pozwalał kontynuować wojny o wiele dłużej niż do wiosny 1945 roku.

Fala uderzeń na linie kolejowe i kanały rzeczne

Skali zniszczeń w instalacjach paliwowych i zakładach chemicznych dopełniła jeszcze wydana przez Eisenhowera we wrześniu 1944 roku dyrektywa dla amerykańskich i brytyjskich sił powietrznych, która nakazywała, aby obok celów związanych z paliwem skupić się także na systemie transportu. Harris sprzeciwiał się wszelkim próbom odciągnięcia bombowców RAF-u od atakowania miast, ale zgodził się na naloty dywanowe na te miejscowości, w których znajdowały się też cele związane z paliwem i koleją.

Końcową kampanią przeciwko wyznaczonym instalacjom i systemom niemieckim, której celem było między innymi ciągłe osłabianie potencjału Luftwaffe, w większości kierował Spaatz. Pod względem ekonomicznym decydujące znaczenie miała prowadzona od września 1944 roku fala uderzeń na linie kolejowe i kanały rzeczne. Szlak wodny na Renie został zablokowany, gdy szczęśliwie udało się zburzyć most łączący Kolonię z jej prawobrzeżną dzielnicą Mulheim. W ostatnich miesiącach 1944 roku Kanał Śródlądowy, łączący przemysłowy region Zagłębia Ruhry i Nadrenii z centralnymi Niemcami, również stał się praktycznie niezdatny do użytku. Do listopada blisko połowa z 250 tysięcy wagonów towarowych, którymi dysponowały koleje niemieckie, stała się bezużyteczna.

fot.Bundesarchiv, B 145 Bild-P008041 / CC BY-SA 3.0 Zniszczony podczas bombardowań most w Kolonii.

W rezultacie z Zagłębia Ruhry nie można było wywieźć węgla i stali, które zalegały przy torach w oczekiwaniu na transport. Od września 1944 roku do stycznia 1945 ruch pociągów towarowych zmniejszył się prawie o połowę. Niemcy zostały rozbite na odizolowane strefy gospodarcze, w których produkcja wojskowa szybko się kurczyła wraz z wysychaniem źródeł surowców.

Niemal wszyscy przesłuchiwani po wojnie urzędnicy i przedsiębiorcy odpowiedzialni za niemiecką produkcję wojenną podkreślali, że upadek systemu transportu był główną przyczyną narastającego kryzysu w gospodarce. Z kolei wojskowi uważali, że utrata dostępu do paliwa była kluczowym elementem, który przyczynił się do załamania sił zbrojnych. „Bez paliwa – zauważył Göring – nikt nie może prowadzić wojny”.

Czytaj też: Podczas II wojny światowej w nalotach zginęły setki tysięcy cywili. Czy celowo bombardowano ludność cywilną?

Skutki wojny ekonomicznej

Badania skutków wojny ekonomicznej przeprowadzone po zakończeniu konfliktu przez specjalnie powołane do tego instytucje ‒ Jednostkę Analiz Skutków Bombardowań Strategicznych Stanów Zjednoczonych (United States Strategic Bombing Survey, USSBS) oraz Jednostkę Analiz Skutków Bombardowań Brytyjskich (British Bombing Survey Unit, BBSU) ‒ z grubsza potwierdzały opinie przesłuchiwanych Niemców. Analizy te skupiały się raczej na rezultatach wojny ekonomicznej niż na politycznych lub militarnych konsekwencjach nalotów bombowych.

Nie próbowano w żaden sposób zamaskować faktu, że mimo pięciu lat nalotów, w czasie których zrzucono 1,3 miliona ton bomb, do jesieni 1944 roku niemiecka produkcja wojenna znacząco wzrosła: samolotów myśliwskich trzynastokrotnie, czołgów pięciokrotnie, a ciężkich dział czterokrotnie. Najszybszy wzrost nastąpił dokładnie wtedy, gdy alianci uzyskali możliwość prowadzenia ciężkich i ciągłych bombardowań. Nie ulega wątpliwości, że gdyby nie te naloty, Niemcy mogliby wyprodukować znacznie więcej, ale ataki z powietrza były tylko jednym z czynników wpływających na wydajność gospodarki wojennej.

Autorzy amerykańskiego „Raportu ogólnego” obliczyli, że naloty kosztowały gospodarkę niemiecką 2,5 procent potencjalnej produkcji w 1942 roku, 9 procent w 1943 i 17 procent w 1944, gdy amerykańska ofensywa przeciwko celom przemysłowym w końcu stała się efektywna, chociaż statystyki te obejmowały także produkcję towarów o przeznaczeniu niewojskowym. Raport był zgodny z opiniami przesłuchiwanych po wojnie dygnitarzy niemieckich i potwierdzał, że kampania paliwowa oraz zniszczenie systemu transportu Trzeciej Rzeszy były kluczowymi czynnikami podkopującymi jej wysiłek wojenny, i to mimo faktu, że raport sekcji paliwowej USSBS wykazał, iż zaledwie 3,4 procent bomb zrzuconych na instalacje paliwowe trafiło w zakłady i rurociągi, podczas gdy aż 84 procent spadło poza obrębem celów.

fot.Bundesarchiv, Bild 152-01-26 / CC-BY-SA 3.0 Mimo alianckich nalotów Trzecia Rzesza podtrzymywała produkcję przemysłową, m.in. dzięki robotnikom przymusowym.

Jak można się było spodziewać, amerykański raport przekonywał, że brytyjska kampania nalotów dywanowych „wywarła niewielki wpływ na produkcję”, ale sporządzone rok później analizy brytyjskie z grubsza potwierdzały wnioski Amerykanów. Po zbadaniu sytuacji w dwudziestu jeden miastach przemysłowych okazało się, że naloty dywanowe zmniejszyły produkcję w Niemczech zaledwie o pół procent w 1942 roku i o jeden procent w 1944. Raport wykazał również, że w bombardowanych miastach produkcja rosła szybciej niż w czternastu miastach, które nie były bombardowane, a które uwzględniono w badaniu.

W jego podsumowaniu stwierdzono, że amerykańska strategia wymierzona w transport była właściwym wyborem. Tymczasem brytyjskie naloty dywanowe doprowadziły do zburzenia 40 procent zabudowy w Niemczech oraz śmierci ponad 350 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci, lecz nawet ten bezprecedensowy poziom zniszczeń nie zapobiegł zwyżkowej trajektorii produkcji wojennej trwającej aż do jesieni 1944 roku.

Czytaj też: Los jeńców podczas II wojny światowej. Jeden naród okazał się szczególnie okrutny wobec wrogów. I nie chodzi o Rosjan…

Dlaczego strategia aliantów okazała się mało skuteczna?

Niewielki wpływ ofensywy bombowej na gospodarkę Niemiec do czasu uderzenia w transport i produkcję paliw można tłumaczyć wieloma czynnikami. Nicholas Kaldor, jeden z ekonomistów prowadzących badania nad gospodarką niemiecką, przekonywał, że nowoczesne gospodarki przemysłowe dysponują w warunkach wojennych pewną „poduszką”, która pozwala im złagodzić skutki bombardowań. W Niemczech owa poduszka częściowo czerpała z zasobów i siły roboczej, które pozyskano z okupowanej Europy, częściowo z racjonalizacji systemu produkcji wojennej, a częściowo z improwizowanego rozproszenia produkcji.

Amerykański ekonomista J.K. Galbraith, który także uczestniczył w badaniach nad skutkami bombardowań, doszedł do wniosku, że gospodarka niemiecka „rozwijała się i była odporna, a nie statyczna i krucha”, jak to sugerował wywiad aliancki. Nawet sformułowana w 1941 roku przez RAF i brytyjskie Ministerstwo Wojny Ekonomicznej strategia, która zakładała, że naloty bombowe doprowadzą do załamania morale niemieckich robotników i ich absencji w zakładach pracy, ostatecznie zawiodła. Prawie wszystkie ciężko zbombardowane miasta zdołały w ciągu trzech miesięcy osiągnąć 80 procent wydajności produkcji sprzed nalotów, aby w ciągu sześciu miesięcy osiągnąć 100 procent albo nawet je przekroczyć.

W Hamburgu, po burzy ogniowej wywołanej nalotami bombowymi w lipcu 1943 roku, ponad 90 procent siły roboczej do września wróciło do pracy. W momencie szczytowego nasilenia bombardowań alianckich w 1944 roku absencje w miejscu pracy wywołane nalotami stanowiły zaledwie 4,5 procent utraconych roboczogodzin w przemyśle, chociaż wskaźnik ten był wyższy w szczególnie mocno atakowanych sektorach gospodarki wojennej, takich jak budowa okrętów podwodnych i produkcja samolotów. Do tego czasu blisko jedną trzecią siły roboczej w Trzeciej Rzeszy stanowili cudzoziemscy robotnicy przymusowi, których zmuszano do pracy wśród ruin między kolejnymi nalotami.

Koszty bombardowań dla III Rzeszy

Główny koszt bombardowań dla niemieckiej gospodarki wojennej stanowiły programy pomocy społecznej i rehabilitacji dla ofiar nalotów oraz straty wynikające z oderwania od pracy robotników, którzy musieli się zajmować obroną cywilną i uczestniczyć w akcjach ratunkowych oraz naprawie szkód. Trudno stwierdzić, do jakiego stopnia hamowało to zwyżkową trajektorię produkcji wojennej, nim zniszczony został system transportu w Rzeszy. W 1945 roku nie podjęto żadnej próby takich wyliczeń statystycznych, ale wydaje się wysoce nieprawdopodobne, aby zasoby ocalałe po nalotach alianckich mogły się przyczynić do jakiegokolwiek znaczącego wzrostu produkcji wojennej Niemiec, nawet gdyby można je było przetransportować.

fot.Bundesarchiv, Bild 183-R71086 / Unknown / CC-BY-SA 3.0 Główny koszt bombardowań dla niemieckiej gospodarki wojennej stanowiły programy pomocy społecznej i rehabilitacji dla ofiar nalotów.

O wiele bardziej znaczące były koszty militarne, jakie Niemcy ponosiły na skutek ofensywy bombowej aliantów. Do jesieni 1944 roku 80 procent niemieckiego lotnictwa myśliwskiego skoncentrowano do obrony Rzeszy przed bombardowaniami. Jednocześnie liczba budowanych bombowców spadła do zaledwie jednej dziesiątej budowanych myśliwców. Czynniki te sprawiły, że niemieckie fronty zostały ogołocone z obu rodzajów samolotów.

W 1944 roku w Niemczech rozmieszczonych było 56 400 dział przeciwlotniczych, a ich produkcja wynosiła 4 tysiące sztuk miesięcznie. Uzbrojenie przeciwlotnicze pochłaniało połowę produkcji przemysłu elektronicznego i jedną trzecią przemysłu optycznego. Kiedy alianci rozpoczynali swoją kampanię bombową, nie przewidywali, że zmusi ona przeciwnika do takiego przekierowania wysiłku wojennego, które skutkować będzie zmniejszeniem ilości sprzętu dostępnego dla sił niemieckich walczących na frontach w kluczowym okresie wojny.

Źródło:

Tekst stanowi fragment drugiego tomu książki Richarda Overy’ego „Krew i zgliszcza. Wielka wojna imperiów 1931–1945” (Dom Wydawniczy Rebis 2025).