fot.Partycja90 / CC0 1.0 Księga henrykowska

Najstarsze zdanie po polsku nadal budzi pytania i wątpliwości naukowców. Co wiemy z całą pewnością, a czego możemy się tylko domyślać?

„Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj”. To najstarsze zapisane po polsku zdanie, przekazane przez XIII-wiecznego, niemieckiego z pochodzenia autora łacińskojęzycznej Księgi Henrykowskiej, w dalekim od fonetycznej poprawności zapisie: „day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”.

Wątpliwości filologów

Pierwotne brzmienie zdania budzi kontrowersje wśród filologów. Wydaje się, że forma „pobruczę” jest bliższa prawdy niż „pobruszę”, a „poczywaj” lepsza niż proponowane przez część badaczy „pożywaj”.

Nie ma całkowitej pewności, czy słówko „ut” należy rozumieć jako „ać”, czyli „niech”, czy też jest to wplecione przez pisarza dla lepszego zrozumienia tekstu łacińskie słowo „aby”. Tłumaczone na język dzisiejszy zdanie znaczy tyle, co „Pozwól, abym ja mełł, a ty odpocznij”.

Zapamiętano go, bo pomagał żonie

Według podania występującego w XIII wieku w okolicach klasztoru w Henrykowie na Dolnym Śląsku, autorem tych słów miał być Boguchwał, Czech z pochodzenia, któremu książę Bolesław Wysoki u schyłku XII wieku nadał ziemie w okolicach późniejszej wsi Brukalice.

fot.Barbara Maliszewska / CC-BY-SA 3,0 Klasztor Henrykowski. Stan obecny

Zamiłowanie przybysza do wyręczania żony przy „bruczeniu” zboża miało dać najpierw przezwisko jemu samemu i jego potomstwu, a wreszcie, jak często bywało w owych czasach, całej miejscowości.

Bezcenna księga

Księga Henrykowska, przekazująca to zdanie, jest księgą uposażeń klasztoru cystersów w Henrykowie, fundowanego w roku 1227 przez Mikołaja, naczelnego notariusza kancelarii księcia śląskiego Henryka Brodatego. Jej autorami byli opat Piotr, piszący pierwszą część Księgi na przełomie siódmej i ósmej dekady XIII wieku, oraz nieznany bliżej inny cysters, kontynuujący dzieło poprzednika po roku 1310.

Celem przyświecającym obu mnichom było jak najdokładniejsze opisanie czasu i sposobu nabycia przez klasztor włości będących podstawą jego utrzymania. Wiedza ta, jak wyznają sami autorzy Księgi, miała służyć obronie opactwa przed wszystkimi, którzy chcieliby uszczuplić jego majątek.

Strona z księgi henrykowskiej z zaznaczonym (na niebiesko) najstarszym polskim zdaniem.

W ówczesnym postępowaniu sądowym liczyły się bowiem przede wszystkim zeznania pamiętających dawne dzieje świadków oraz możliwość wywiedzenia pod przysięgą swoich praw jak najdalej wstecz.

Mało istotne smaczki

Przybyli z Niemiec cystersi nie znali dobrze miejscowych zwyczajów prawnych, a tym bardziej historii okolic, dlatego też autorzy Księgi z wielką skrupulatnością notowali wszelkie szczegóły na temat osad znajdujących się w posiadaniu klasztoru, niekiedy nawet te na pierwszy rzut oka mało ważne, jak choćby podanie o pochodzeniu nazwy Brukalic.

Część tej osady bowiem, wykupiona z rąk wnuków Boguchwała, trafiła do uposażenia cystersów henrykowskich już ok. 1253 roku, część natomiast pozostawała w rękach potomków bohatera opowieści, co w przyszłości mogło być źródłem sporów i procesów.

Dodać należy, iż część historyków prymat pierwszeństwa historycznego przyznaje zdaniu „Gorze się nam stało”.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Publikacja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.

Fascynujący obraz średniowiecznej Polski w książce „Damy polskiego imperium”: