Stanisław August Poniatowski na rycinie ks. Pillatiego. Zdecydowanie nie jest mu do śmiechu.

Jeszcze w 1792 roku Stanisław August Poniatowski podkreślał z patosem: „Król z narodem, naród z królem”. Ale nawet te słowa były nie deklaracją poglądów, lecz tylko: politycznym trikiem, z którego niewiele wyszło.

„Król z narodem, naród z królem” to hasło zwolenników Konstytucji 3 maja, popularne w 1791 i początkach 1792 roku. W zamyśle obozu patriotycznego miało być wyrazem jedności społeczeństwa i króla w dążeniu do uchwalenia i obrony Ustawy Rządowej.

Stanisław August Poniatowski był obok Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja i Scipione Piatolego głównym autorem projektu Konstytucji i przywódcą spisku zawiązanego w celu jego przeforsowania. Ustawa Rządowa miała znieść elekcyjność tronu i król, chcąc zachować pozory legalności, usiłował przekonać sejm 3 maja 1791 roku do zwolnienia go z zawartego w pacta conventa przyrzeczenia zachowania tej zasady.

Wygłosił w tym celu mowę, w której oświadczył, że „w czytanym dopiero co projekcie nie widzi nic szkodliwego dla kraju” i że „za szczęśliwy dzień poczyta ten dzień, w którym przeczytany projekt obróci się w prawo”. Zachęcając do uchwalenia Ustawy Rządowej, zakończył przemowę słowami: „… jak raz powiedziałem, tak powtarzać będę do śmierci: król z narodem, naród z królem”.

Uchwalenie konstytucji 3 maja. Obraz Jana Matejki.

Rozwój wypadków spowodował jednak, że Stanisław August nie doczekał się zwolnienia z pacta conventa. Wobec niebezpiecznego przeciągania się obrad i wzburzenia sali sejmowej spiskowcy przystąpili wprost do uchwalania Ustawy, zagłuszając protestujących obrońców złotej wolności.

Stanisław August wśród wrzawy i okrzyków „wiwat król, wiwat konstytucja” zaprzysiągł projekt, a następnie zarządził przejście do kościoła w celu odśpiewania dziękczynnego Te Deum.

Król znienawidzony

Na ocenie króla przez potomnych zaciążyła jednak przede wszystkim odebrana jako zdrada decyzja z lipca 1792 roku o przystąpieniu do konfederacji targowickiej i złożeniu broni w toczonej w obronie reform wojnie z Rosją.

Stanisław August Poniatowski miał prawo się obawiać, że powstańcy nie ograniczą się do symbolicznych egzekucji.

Wydaje się, że król myślał o akcesie do Targowicy w kategoriach taktycznych, jako o próbie ratowania z reform Sejmu Czteroletniego tego, co się jeszcze dało ratować. Rychły rozbiór był dla niego klęską, tak samo zresztą jak i dla większości targowiczan.

Pomimo szczytnych motywów decyzja królewska wpisała się w popularny już u współczesnych obraz monarchy jako człowieka słabego charakteru, rosyjskiego figuranta, byłego kochanka carycy osadzonego na tronie przy pomocy moskiewskich bagnetów i przy ich pomocy tłumiącego konfederację barską, walczącą o niezależność Rzeczypospolitej.

Gniew warszawskiej ulicy

W czasie powstania kościuszkowskiego w 1794 r. król – odsunięty przez władze powstańcze od wpływu na sprawy państwowe – obawiał się o swoją głowę, zwłaszcza gdy wzburzone tłumy przystąpiły do wieszania targowiczan.

Stanisław August Poniatowski na jednym ze swoich rozlicznych

W świetle wieści nadchodzących z rewolucyjnej Francji groźnie brzmiała śpiewana przez warszawską ulicę piosenka o królu i o jego bracie, arcybiskupie Michale:

My krakowiacy, nosim guz u pasa, powiesim sobie króla i prymasa.

Podjęta przez Stanisława Augusta 25 listopada 1795 roku, już po trzecim rozbiorze, decyzja o abdykacji dostarczyła kolejnego argumentu tym spośród współczesnych i potomnych, którzy jednoznacznie negatywnie oceniali jego postać.

Dzisiejsza historiografia skłania się ku bardziej wyważonym sądom, wskazując na złożoność sytuacji politycznej, w jakiej przyszło królowi działać, podkreślając jego osiągnięcia jako mecenasa kultury oraz podnosząc zasługi w dziele edukacji obywatelskiej społeczeństwa, bez której nie byłyby możliwe próby reform.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Leksykonu polskich powiedzeń historycznych. Publikacja autorstwa Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 1998 roku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.

Książki o powstaniu kościuszkowskim:

Janusz Wesołowski

Kościuszko Bohater dwóch kontynentów

Wydawać by się mogło, że postać Tadeusza Kościuszki jest w Polsce powszechnie znana i nie kryje w sobie żadnych tajemnic. Kto z nas jednak wie, że młody Kościuszko kochał się nieszczęśliwie w magnackiej córce, a odrzucony przez jej ojca planował staropolskim zwyczajem porwać pannę? Albo że podczas pobytu w Ameryce cudem uniknął śmierci, ale nie na polu bitwy, lecz w zamachu? Lub że podczas drugiej wizyty w Stanach Zjednoczonych był śledzony przez rosyjskich agentów, a do Europy wracał incognito, ukryty pod fałszywym nazwiskiem jako Tomasz Kanberg, niemiecki kupiec? Więcej takich …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		57.00 zł	34.62 zł idź do sklepu »

Henryk Kocój

Od Konstytucji 3 maja i insurekcji kościuszkowskiej do powstania listopadowego tom 2

Najnowsza publikacja Prof. H. Kocója, będąca podsumowaniem pracy twórczej, zawierająca autorskie recenzje, omówienia i oryginalne relacje m.in. posłów pruskich z Warszawy, Petersburga, Wiednia, Konstantynopola i Londynu – przesyłane królom pruskim Fryderykowi Wilhelmowi II i Fryderykowi Wilhelmowi III – ukazuje się na rynku księgarskim dzięki „mrówczej pracy” Autora. Profesor Henryk Kocój tworzy dzieła na miarę źródłowych prac Bronisława Dembińskiego (1858-1939), choć nie zawsze rodziły się one w odpowiedzi na „boski podszept natchnienia” i w wyniku kontemplacji w ciszy własnych „drgnień …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		65.00 zł	44.23 zł idź do sklepu »

Ewa Toniak

Śmierć bohatera Motyw śmierci heroicznej w polskiej sztuce i literaturze od powstania kościuszkowskiego do Manifesta

Interdyscyplinarna rozprawa Ewy Toniak obiera za przedmiot analiz i interpretacji dzieła literackie należące do kanonu tyrtejskiego polskiej literatury romantycznej, a także wybrane dzieła sztuki XIX wieku, w tym fotografie, przedstawiające topos śmierci bohatera. Uzupełnieniem tego wyboru są prace współczesnych polskich artystek i artystów, takich jak Anna Baumgart, Zofia Kulik czy Tomasz Kozak, krytycznych wobec stale obecnych w polskiej kulturze romantycznych fantazmatów. Odkrywcze i inspirujące włączenie do pracy traktującej o literaturze i sztuce XIX wieku dzieł sztuki najnowszej …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		44.00 zł	30.89 zł idź do sklepu »