Najważniejsze rocznice

fot.domena publiczna Uniwersał połaniecki był drugim po Konstytucji 3 maja dokumentem zapowiadającym poprawę losu chłopów.

7 maja 1794 roku pod Połańcem Tadeusz Kościuszko ogłosił „Uniwersał urządzający włościan i skuteczną dla nich opiekę rządową zapewniający”. Dokument ograniczał na czas powstania wymiar pańszczyzny i zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego.

Kościuszko, stając na czele insurekcji, zdawał sobie sprawę z tego, że będzie mu trudno zmobilizować warstwy chłopskie do opowiedzenia się po stronie powstania. Utrzymujące się na wsi stosunki, z których szlachta nie chciała rezygnować, skutecznie zniechęcały chłopów do walki. Pańszczyzna tylko sporadycznie i w niewielkim stopniu była zastępowana czynszem. Jeszcze w XVIII wieku sięgała nawet do 5 dni tygodniowo w Wielkopolsce (standardowy wymiar wynosił 3 dni). Więcej nawet, bo do około 6 dni, pracowali chłopi w Małopolsce, a na Litwie i Żmudzi –  od 3 do 7 dni.

Uniwersał połaniecki zniósł poddaństwo osobiste i zmniejszył pańszczyznę o 25-50%, ale tylko na czas powstania. Oprócz tego zapewniał im nieusuwalność z gruntów. Przewidywał także nadanie ziemi chłopom walczącym w sprawie polskiej; niestety odpowiednia uchwała z października 1794 r. nie weszła w życie. Podobnie sam uniwersał, choć rzeczywiście umożliwił chłopom walkę w powstaniu, nie przetrwał upadku Rzeczypospolitej i nie wpłynął znacząco na poprawę ich sytuacji.