Henryk I Brodaty (ur. ok. 1168, zm. 19 marca 1238) – książę śląski, krakowski i wielkopolski, syn Bolesława I Wysokiego i jego drugiej żony Krystyny.

Urodził się już po powrocie ojca z wygnania, Ze względu na konflikt ojca z najstarszym synem z pierwszego małżeństwa, Jarosławem, i wczesny zgon trójki starszych braci z drugiego małżeństwa ojca Henryk stał się głównym dziedzicem Bolesława Wysokiego. Po śmierci ojca (1201) objął dzielnice śląską. Natychmiast został zaatakowany przez stryja, Mieszka Plątonogiego, który zagarnął wtedy ziemię opolską. Po tej porażce porozumiał się jednak z Mieszkiem i wspólnie próbowali (jako najstarsi wśród Piastów) przywrócić sformułowaną w testamencie Bolesława Krzywoustego zasadę senioratu.

Henryk zawarł też sojusz z księciem wielkopolskim Władysławem Laskonogim, od którego uzyskał przelotnie Kalisz, dając mu w zamian ziemię lubuską. Lubusz zagarnęli jednak wkrótce Niemcy (1209). Henryk odbił go z powrotem (1210–1211) i zatrzymał dla siebie, rozszerzając też wtedy swe rządy na część Dolnych Łużyc. W 1217 roku zawarł nowy sojusz z Władysławem Laskonogim oraz Leszkiem Białym. Przewidywał on zapewne wzajemne dziedziczenie w razie bezpotomnej śmierci któregoś z tych książąt. Laskonogi ponownie otrzymał Lubusz, po czym znów go utracił i kolejny raz Henryk musiał go odbijać z rak Brandenburczyków (1225).

Związek trzech najsilniejszych książąt piastowskich umożliwił podejmowanie ogólnopolskich akcji politycznych, W latach 1218–1223 wznowiono akcję misyjną w Prusach, dokąd zorganizowano też szereg wypraw krzyżowych z aktywnym udziałem Henryka. On także zapewne był pomysłodawcą powierzenia walki z Prusami zakonowi krzyżackiemu (1230).

W 1225 roku w niezbyt jasnych okolicznościach bezskutecznie próbował obalić rządy Leszka Białego w Krakowie. Epizod ten nie zniszczył jednak sojuszu trzech książąt. W 1227 roku zgodnie wystąpili oni przeciwko wichrzącemu na północy Świętopełkowi gdańskiemu i Władysławowi Odonicowi wielkopolskiemu. Podczas zjazdu w Gąsawie doszło jednak do zdradzieckiego zamachu, w którym Leszek Biały zginął, a Henryk został ciężko ranny (od śmierci uratował go, zasłaniając własnym ciałem, niemiecki rycerz Peregryn von Wiesenburg).

Po śmierci Leszka Białego Kraków objął Władysław Laskonogi, ale bezpośrednie rządy przekazał on wkrótce (1228) Henrykowi, który musiał toczyć ciężkie walki z pretendującym również do panowania nad Krakowem Konradem I mazowieckim (bratem Leszka). W ich toku Henryk został podstępnie porwany przez Konrada i zmuszony do rezygnacji z Krakowa (1229). W 1230 roku objął opiekuńcze rządy w księstwie opolskim.

W 1231 roku zmarł Władysław Laskonogi, przekazując dziedzictwo Henrykowi. Objął on ponownie rządy w Krakowie, obronił się przed nowymi atakami Konrada i zawarł z nim pokój (1233). Uderzył następnie na Wielkopolskę, gdzie po śmierci Laskonogiego władał jego bratanek, Władysław Odonic. W 1234 roku opanował wszystkie ziemie wielkopolskie na lewym brzegu Warty. Skupił więc w swym ręku bardzo znaczny kompleks ziem (tak zwaną monarchię Henryków Śląskich) i wobec swej zdecydowanej przewagi nad wszystkimi pozostałymi książętami uważał się na pewno za władcę ogólnopolskiego. Brak jednak podstaw do powtarzanego często przypuszczenia, że zabiegał o koronę królewską dla swego syna, Henryka II Pobożnego.

Henryk Brodaty prowadził planową działalność kolonizacyjną. Ściągał osadników z Niemiec i zasiedlał nimi całe kompleksy nowych wsi, zwłaszcza na słabo zaludnionym dotąd Pogórzu Sudeckim. Wraz ze wsiami zakładano miasta. Właśnie Henryk lokował pierwsze na ziemiach polskich miasta na prawie niemieckim: Złotoryję, Lwówek, Wrocław i kilkanaście innych. Skutkiem kolonizacji było też szerokie rozpowszechnienie zachodnich wzorców prawnych, technologicznych i obyczajowych. Także na dworze książęcym pojawiali się rycerze i duchowni z Niemiec. Książę wznosił wzorowane na cesarskich pałacach murowane rezydencje (najlepiej rozpoznana w Legnicy).

Popierając przebudowę gospodarczą, pozostawał przywiązany do tradycyjnego systemu władzy książęcej. Powodowało to konflikty z Kościołem, dążącym do uwolnienia swych dóbr od sądowej i skarbowej zależności od księcia. Henryk odmawiał przywilejów, żądał też ulg w płaceniu dziesięcin dla swych osadników. Biskupi byli również zaniepokojeni zwycięstwami Henryka nad książętami bardziej uległymi Kościołowi.

W ostatnim roku życia został obłożony klątwą kościelną. Był zaś jednocześnie człowiekiem bardzo pobożnym, na co niewątpliwy wpływ miała też żona Jadwiga. Na wzór mnichów, a wbrew ówczesnej modzie, nosił brodę i tonsurę. Był dobrodziejem zakonów, zwłaszcza cystersów. Ufundował klasztor Cysterek w Trzebnicy (1202), współuczestniczył też w fundacji klasztoru Cystersów w Henrykowie (1222).

Od około 1190 roku żonaty był z Jadwigą, córką hrabiego Bertolda von Andechs, należącą do najświetniejszych ówcześnie rodzin niemieckich. Z licznego ich potomstwa przeżyli Henryk Il Pobożny i Gertruda, mniszka i opatka w Trzebnicy.

Oceniany bardzo pochlebnie przez sobie współczesnych, doczekał się niejednoznacznej oceny historyków. Dawni badacze niemieccy wykreowali go na świadomego inspiratora germanizacji Śląska, co z kolei polskim uczonym kazało patrzeć na niego jak na zdrajcę sprawy narodowej. Nowsze badania, zrywające z przenoszeniem w przeszłość nowoczesnych uczuć narodowych, każą widzieć w Henryku I Brodatym wybitnego władcę, nie tylko zręcznego polityka, ale przede wszystkim znakomitego organizatora osadnictwa i gospodarki.

Autor hasła:

Tomasz Jurek – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji, poświęconych m. in. średniowiecznej historii Śląska. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.