fot.Jan Matejko/domena publiczna Bolesław II Szczodry został trzecim królem Polski.

Bolesław II Śmiały, Szczodry (ur. ok. 1041/1042, zm. ok. 1081/1082) – książę polski, od 1076 król Polski, najstarszy syn Kazimierza I Odnowiciela i Dobroniegi Marii, córki Włodzimierza I Wielkiego, wielkiego księcia kijowskiego.

Jako najstarsze dziecko książęcej pary otrzymał imię na cześć swego prapradziada Bolesława I Chrobrego. Po śmierci ojca w listopadzie 1058 r. objął władzę w kraju, a w jego cieniu pozostawali dwaj młodsi bracia, Władysław oraz Mieszko, którzy zapewne zostali wyposażeni w dzielnice. Od początku panowania przejawiał dużą aktywność w polityce zewnętrznej. Już w 1060 r. wmieszał się w walkę o tron węgierski, popierając kandydaturę Beli, co wciągnęło go w konflikt z Niemcami optującymi za Salomonem. W 1064 r. udzielił poparcia Gejzie, synowi Beli. Pozwoliło to królewiczowi węgierskiemu zdobyć własną dzielnicę. W tym samym czasie doszło do wojny z Czechami (zapewne w 1062), gdyż Bolesław odmówił płacenia trybutu ze Śląska, a jednocześnie przyjął zbuntowanego przeciwko panującemu w Czechach Wratysławowi księcia Jaromira. Konflikt z Czechami zakończyło porozumienie zwieńczone małżeństwem Wratysława z siostrą Bolesława, Świętosławą.

Sukcesy na Węgrzech i aktywność w stosunkach z Czechami nie szły w parze z polityką północną. Zapewne ok. 1066 r. Bolesław utracił wpływy na Pomorzu nadwiślańskim. Straty te zrekompensował wkrótce na Rusi, gdzie wyprawił się w 1069 r., interweniując na rzecz wygnanego z Kijowa Izjasława. Szybko zajął Kijów (2 V 1069) i przywrócił tron wielkoksiążęcy Izjasławowi, którego jednak traktował lekceważąco. Stacjonujące na Rusi przez wiele miesięcy wojska Bolesława nie wzbudzały sympatii miejscowej ludności. Mnożące się napady spowodowały, że książę zdecydował się na odwrót, w trakcie którego przywrócił monarchii piastowskiej Grody Czerwieńskie. Zapewne jeszcze w czasie wyprawy ruskiej doszło do odnowienia konfliktu z Czechami, a walki wznowiono w 1070 i 1071 r. Zaraz po powrocie z Rusi książę odepchnął wojska czeskie od granicy i wkroczył na Morawy, ale w obronie Wratysława wystąpił cesarz Henryk IV. Na jego wezwanie Bolesław przybył do Miśni, ale już w 1072 r., nie bacząc na układy, spustoszył Czechy. Odwetowa wyprawa cesarza w 1073 r. nie doszła do skutku z powodu buntu Sasów. Być może krótko potem Bolesław wspomagał Gejzę, który wypędził Salomona i zajął tron węgierski (przy poparciu papieża Grzegorza VII).

Sprawy węgierskie oraz sprawa wielkiego księcia kijowskiego Izjasława, ponownie wygnanego z Kijowa, wciągnęły księcia polskiego szerzej w politykę papieską. Grzegorz VII występował w obronie Izjasława, ale Bolesław chciał uniknąć kolejnej interwencji na rzecz księcia kijowskiego, który jako wygnaniec przebywał w Polsce. Poparcie papieża było jednak księciu polskiemu potrzebne w związku z planowaną koronacją. Na przychylność cesarza w tym względzie nie należało liczyć. W tej sytuacji Bolesław włączył się w nurt polityki papieskiej, poczynił nadania na rzecz św. Piotra, zapewne zobowiązał się też do udzielenia pomocy walczącym z Henrykiem IV Sasom. Na Boże Narodzenie 1076 r., za zgodą papieża i w obecności legatów papieskich, dopełnił aktu koronacji. Koronacja ta spotkała się ze sprzeciwem obozu cesarskiego, gdyż oznaczała pełną suwerenność Bolesławowego państwa, a z niego samego czyniła pomazańca bożego.

Akt koronacji nie zahamował aktywności politycznej Bolesława, który już w 1077 r. udzielił skutecznego poparcia Izjasławowi. Był to moment zwrotny w karierze króla, gdyż podczas wyprawy ruskiej doszło do buntu rycerstwa, a być może i dezercji. Przyczyny owego wystąpienia nie zostały dotąd przekonywająco wyjaśnione, co wynika z enigmatyczności współczesnych przekazów źródłowych (głównie Galla). Wydaje się, że liczne wyprawy nadwerężyły znacznie możliwości państwa oraz zniechęciły do króla dużą część możnych. Król usiłował ukarać buntowników, jednak znaleźli oni poparcie (trudno orzec, w jaki sposób) u biskupa krakowskiego Stanisława, co król potraktował jako zdradę. Biskupa zasądzono na śmierć przez obcięcie członków i wyrok wykonano. Zamiast przyczynić się do uśmierzenia nastrojów, zaostrzyło to konflikt i Bolesław w 1079 r. wraz z żona i synem musiał opuścić kraj, udając się na wygnanie na Węgry.

Władzę objął jego młodszy brat Władysław Herman, który być może był już wcześniej wciągnięty w plany buntowników, choć nie jest to pewne. Bolesław zmarł zapewne w 1081 lub 1082 r., a na temat miejsca jego pochówku od wielu lat trwa dyskusja. Gall Anonim przekazał, że śmierć króla nastąpiła na Węgrzech i tam został pochowany. Przez wiele lat w literaturze wskazywano na Osijak (Karyntia), ale dzisiaj zdecydowanie odrzuca się tę hipotezę. Obecnie część uczonych przyjmuje, że być może miejscem ostatniego spoczynku króla jest klasztor w Tyńcu. Żoną Bolesława była nie znana z imienia księżniczka ruska lub niemiecka, którą poślubił krótko przed pierwszą wyprawą kijowską. Miał z nią syna Mieszka.

Bolesław został obdarzony kilkoma przydomkami z których najbardziej rozpowszechnione są dwa: Śmiały i Szczodry (po łac. odpowiednio Audax i Largus). Pierwszy z nich występuje u Galla jeszcze jako zwykłe określenie dzielnego rycerza, z czasem nabrał on jednak cech rzeczywistego przydomka. Natomiast określenie „Szczodry” jest wyraźnie używane przez tego kronikarza jako przydomek. Inne przydomki, jak: Groźny czy Wojowniczy, pochodzą z XIV w. i nie przyjęły się. Liczbę porządkową secundus (II) przydał Bolesławowi już Gall.

Ocena rządów tego władcy jest. o tyle trudna, że garść informacji, które posiadamy na temat jego panowania, dotyczy w zasadzie szeroko rozumianych zagadnień politycznych. Trzeba podkreślić jego dużą aktywność na arenie międzynarodowej, liczne sukcesy militarne oraz doniosłość aktu koronacji. Bolesław kontynuował linię polityczną wytyczoną przez swego ojca Kazimierza, mającą na celu odbudowę kraju i w następnej kolejności wzmocnienie jego pozycji politycznej w środkowej Europie. Obok aktywności na arenie międzynarodowej dbał więc o odbudowę i rozbudowę organizacji kościelnej. Doprowadził w 1075 r. do odnowienia arcybiskupstwa w Gnieźnie, rozpoczął odbudowę tamtejszej archikatedry oraz utworzył nowe biskupstwo w Płocku (1075). Zapewne aktywnie wspomagał polskie opactwa benedyktyńskie, a być może niektóre z nich fundował lub współfundował (Mogilno, Lubiń, Tyniec?). Mimo politycznej obecności w obozie papieskim, w Polsce nie wdrażał idei reformy gregoriańskiej. Paradoksem wydaje się to, że będąc u szczytu potęgi i powodzenia (koronacja, korzystny układ polityczny, sukcesy militarne), poniósł być może jedyną, ale zarazem ostateczną klęskę. Czy jej głównym powodem był porywczy charakter króla, jak się czasami sugeruje, trudno orzec. Wydaje się, że przegrał na skutek rosnącego napięcia wewnętrznego, nabierania znaczenia przez możnych i rycerstwo oraz istnienia kontrkandydata do władzy w postaci osadzonego na Mazowszu młodszego brata Władysława Hermana. Dawne sugestie o zdradzie, spisku Władysława i biskupa Stanisława z czeskim Wratysławem i obozem cesarskim dzisiaj należy odrzucić jako nieuzasadnione i nie mające oparcia w źródłach.

Postać króla, a także jego działalność polityczna i militarna zostały barwnie opisane już przez Galla Anonima, a później przez naszych następnych dziejopisów — mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem i Jana Długosza. Wielka aktywność i osiągnięcia, a także tragiczny koniec władcy pozwalały na snucie rozmaitych wątków literackich i stawały się tworzywem dla artystów. Dramat poświęcił królowi S. Wyspiański. Inspirował również m.in. malarzy: F. Sarneckiego, D. Chodowieckiego, F. Smuglewicza, W. Gepnera czy rzeźbiarzy X. Dunikowskiego i W. Szymanowskiego. W 1972 r. odbyła się premiera filmu pt. Bolesław Smiały w reżyserii W. Lesiewicza, według scenariusza W. Terleckiego.

Lit.: T. Grudziński, Bolesław Szczodry. Zarys dziejów panowania, Toruń 1953; tenże, Bolesław Śmiały -Szczodry i biskup Stanisław. Dzieje konfliktu, Warszawa 1982; J. Powierski, Kryzys rządów Bolesława Śmiałego. Polityka i jej odzwierciedlenie w literaturze średniowiecznej, Gdańsk 1992.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Bolesławie Szczodrym: