Bolesław IV Kędzierzawy (ur. ok 1121–1122, zm. 5 I 1173) – książę Mazowsza i Kujaw, princeps, syn Bolesława III Krzywoustego i Salomei, córki Henryka, hrabiego Bergu. Rok jego urodzenia jest niepewny: ok. 1121–1122, ale brano też pod uwagę daty: ok. 1118 lub może ok. 1125. Imię odziedziczył po ojcu, a w XII wieku było ono w dynastii piastowskiej rozpowszechnione.

Po śmierci Bolesława Krzywoustego (1138) na mocy jego wcześniejszej decyzji dokonano podziału państwa. W jego wyniku Bolesławowi przypadło Mazowsze z Kujawami. W następnych latach doszło do konfliktu miedzy Władysławem i młodszymi braćmi, na czele których stanął właśnie Bolesław (zapewne wspólnie z Mieszkiem). W wyniku wojny domowej prowadzonej w latach 1144–1146 obóz juniorów pobił Władysława, który opuścił kraj. Nowym princepsem został Bolesław, który oprócz Mazowsza i Kujaw objął również dzielnicę pryncypacką z Krakowem. W jego ręce przeszły też zapewne ziemie łęczycka i sieradzka, a także Śląsk z ziemią lubuską.

W 1146 roku w obronie praw Władysława wystąpił król Niemiec Konrad III, który zorganizował nawet ekspedycję do Polski. Ta jednak utknęła na Śląsku i król, zadowolony z obietnicy hołdu, wycofał się. Bolesław zawarł też sojusz
z Sasami i w 1147 roku wysłał na Połabie ekspedycje wojskową dowodzoną przez brata Mieszka, która uczestniczyła w krucjacie przeciwko Słowianom połabskim.

W 1149 roku odbył również wyprawę na Ruś, w okolice Łucka i Włodzimierza Halickiego. W 1157 roku nie był w stanie zatrzymać kolejnej wyprawy cesarskiej, zmuszony był więc złożyć hołd w Krzyszkowie (pod Poznaniem) cesarzowi Fryderykowi I Barbarossie oraz przyrzec zapłatę trybutu i przywrócenie dzielnicy śląskiej Władysławowi. Warunkiem pokoju krzyszkowskiego było też przekazanie cesarzowi zakładników, wśród których znalazł się najmłodszy brat princepsa, Kazimierz. Posunięcia te zapewniły utrwalenie władzy Bolesława, a cesarz ostatecznie porzucił sprawę księcia Władysława.

W 1163 roku Bolesław przywrócili Śląsk synom Władysława, zatrzymując jeszcze przez jakiś czas główne grody dzielnicy. Podjął też próbę zabezpieczenia swej północnej granicy przed najazdami Prusów i jesienią 1166 roku, wspólnie z braćmi, zorganizował przeciwko nim wyprawę. Zakończyła się ona klęską, zginał Henryk sandomierski, a sam Bolesław tylko przypadkiem uniknął śmierci i z niedobitkami swych wojsk zdołał zbiec z pruskiej zasadzki. U kresu swego życia uwikłał się w jeszcze jeden konflikt z panującymi na Śląsku synami Wygnańca (1172). Kolejny raz interweniował cesarz Fryderyk I Barbarossa i wygnanych Władysławowiców przywrócono na Śląsk.

Bolesław zmarł, przeżywszy ok. 50 lat. Pozostawił tylko chorowitego i małoletniego syna Leszka, nad którym opiekę zlecił swemu najmłodszemu bratu Kazimierzowi. Władzę zwierzchnią przejął Mieszko zwany Starym. Miejsce pochówku Bolesława nie jest znane; być może była to katedra płocka.

Był dwukrotnie żonaty. Jeszcze za życia ojca, bo ok. 1136–1137 roku, ożenił się z księżniczką ruską Wierzchosławą, córką księcia Wsiewołoda. Zapewne z tego małżeństwa pochodziła dwójka dzieci: Bolesław i nieznana córka. Drugą jego żoną była Maria (może księżniczka ruska?), a małżeństwo doszło do skutku prawdopodobnie ok. 1160 roku. Trudno to jednak ustalić z całą pewnością, gdyż źródła nie przekazały zarówno daty rocznej zgonu jego pierwszej żony, jak i bliższych wzmianek o drugim małżeństwie. Być może owocem tego małżeństwa był syn Leszek.

Przydomek Kędzierzawy (łac. Crispus) był w użyciu już w XIII wieku, o czym świadczą zapisy w Kronice wielkopolskiej i Roczniku kapituły krakowskiej. Rządy pryncypackie Bolesława Kędzierzawego oceniano na ogół krytycznie, widząc w nim władcę słabego, który doprowadził państwo do zależności od cesarstwa. Lepsze świadectwo wystawia księciu niemal współczesny mu kronikarz, mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, który podkreśla jego bezinteresowność, opiekę nad młodszymi braćmi, przebiegłość.

W literaturze domyślano się też niezadowolenia z rządów princepsa wśród możnych małopolskich, którzy mieli przygotować przeciwko niemu bunt. Według mistrza Wincentego na czele buntu stali dwaj wybitni możnowładcy: Świętosław (syn Piotra Włostowica) oraz Jaksa z Miechowa, którzy proponowali objęcie władzy w Krakowie Kazimierzowi, ten jednak propozycję tę odrzucił. Wydarzenia owe odnosi się najczęściej do ok. 1167 roku. W 1170 roku Bolesław wydał wyrok śmierci na kasztelana wiskiego Bolestę (spalony na stosie), za przyczyną którego Prusowie zamordowali biskupa płockiego Wernera. Książę popierał Kościół, uposażając np. placówki cystersów w Łeknie, bożogrobców w Miechowie, kanoników regularnych w Trzemesznie (wspólnie ze wszystkimi braćmi-juniorami) i Czerwińsku (wspólnie z bratem Henrykiem). Był też dobrodziejem benedyktynów z Mogilna, zatwierdził posiadłości klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu i być może doposażył immunitetem opactwo cystersów w Jędrzejowie.

W okresie jego panowania nabrały tempa procesy osadnicze na wsi (początki tzw. kolonizacji na prawie niemieckim), nastąpił także rozwój słabej jeszcze wówczas gospodarki towarowo-pieniężnej. W kwestiach politycznych Bolesław starał się utrzymać zarówno niezależność państwa od czynników zewnętrznych, jak i stopniowo odbudować nadwątlony autorytet władzy książęcej. Sprawa Śląska oraz klęska w wyprawie pruskiej zapewne nie służyły tym zamierzeniom. Wydaje się, że ułamkowość i jednostronność podstawy źródłowej nie pozwalają na jednoznaczną ocenę tego władcy. Jego rządy trzeba ocenić pozytywnie chociażby z tego powodu, iż przez blisko 30 lat udało mu się utrzymać władzę zwierzchnią, doprowadzić do względnego spokoju wewnątrz kraju oraz pewnego rozwoju gospodarczego, który w znacznym stopniu zależał od polityki książęcej.

Lit.: B. Snoch, Synowie Krzywoustego. Opowieść o początkach rozbicia dzielnicowego w Polsce, Warszawa 1987.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.