fot.domena publiczna Jednym z dręczycieli Moczarskiego był zbrodniarz stalinowski, Józef Różański.

Autor „Rozmów z katem” był jednym z najdłużej przetrzymywanych więźniów politycznych okresu stalinowskiego. Za kratkami spędził 11 lat. W tym czasie nieraz poddawano go brutalnym przesłuchaniom. Najgorsze momenty przeżył, gdy w 1948 roku wznowiono śledztwo w sprawie jego antykomunistycznej działalności…

Do końca wyroku pozostało [Kazimierzowi] Moczarskiemu [aresztowanemu w sierpniu 1945 roku] niespełna dwa lata, gdy 30 listopada 1948 roku został wezwany do celi śledczej. Byli tam już wiceminister MBP Roman Romkowski i dyrektor Departamentu Śledczego płk Józef Różański.

Zażądali od niego, by przyznał się, iż w czasie okupacji jako pracownik warszawskiego KWP  [Kierownictwa Walki Podziemnej, gdzie Moczarski pracował najpierw w Biurze Informacji i Propagandy, a następnie w warszawskim dziale dochodzeniowo-śledczym] wydał wyroki śmierci na działaczy komunistycznych. Romkowski nie pozostawił najmniejszej wątpliwości co do charakteru śledztwa.

„Postawiliśmy na panu krzyżyk”

„Pan, panie Moczarski, i tak pójdzie do ziemi – przytaczał jego  słowa Moczarski w liście do adwokata Władysława Winawera w 1955 roku – gdyż pan się doskonale orientuje, że sąd jest na nasze usługi i że my tutaj postawiliśmy na panu krzyżyk – czy pan jest winien, czy nie”.

fot.domena publiczna Kazimierz Moczarski przebywał w więzieniu od 1945 roku i nie w pełni zdawał sobie sprawę z faktycznych stosunków panujących w nowej, „wyzwolonej” Polsce.

Wtórował mu Różański: „My zawsze potrafimy udowodnić dokumentami, że pan był agentem Gestapo, gdyż jesteśmy w posiadaniu oryginałów odpowiednich czystych dokumentów, oryginałów stempli, pieczęci itp., a ponadto mamy w swych rękach takich b. gestapowców, którzy chętnie podpiszą dzisiaj taką zrobioną przez nas kartę agenta Gestapo”. Za współpracę obiecywali przedterminowe zwolnienie. Za sprzeciw – „piekielne śledztwo”.

Moczarski oczywiście wszystkiemu zaprzeczył, w pierwszej chwili pomyślał, że to makabryczny żart, potem, że znalazł się we władzy szaleńców. Nie znał nazwisk wymienianych osób, nie rozumiał, o co chodzi w tej niesamowitej historii; przebywając w więzieniu nieustannie od kilku lat, nie orientował się, że w ogarniętym terrorem kraju policja polityczna stawała się potęgą.

W 1948 roku represje zataczały coraz szersze kręgi, obejmując w końcu nie tylko przeciwników politycznych, dawnych akowców czy żołnierzy podziemia niepodległościowego, ale stopniowo dotykały też ludzi z centralnego aparatu władzy. Od pewnego czasu podejrzewany przez Moskwę o nadmierną samodzielność wszechpotężny dotąd sekretarz generalny PPR Władysław Gomułka został oskarżony o „odchylenie prawicowo‑ nacjonalistyczne” i pozbawiony stanowiska. W sierpniu 1951 roku Gomułka został aresztowany, a rządy przejęła grupa ludzi cieszących się zaufaniem Kremla i całkowicie podporządkowanych płynącym stamtąd rozkazom.

Symbolami owych czasów są nazwiska Bolesława Bieruta, Jakuba Bermana i Hilarego Minca. Do prowadzenia śledztw przeciw podejrzanym członkom komunistycznego establishmentu powołano jesienią 1948 roku w MPB tak zwaną grupę specjalną, kierowaną przez Józefa Różańskiego; grupa ta rozrośnie się i w ciągu kilkunastu miesięcy zostanie przekształcona w Biuro Specjalne, a potem w X Departament.

Kilka miesięcy wcześniej na bocznicy kolejowej w Gdańsku odnaleziono porzucone przez Niemców materiały przedwojennego polskiego Ministerstwa Spraw Wojskowych. W paczkach znajdowały się dokumenty kontrwywiadu, tak zwanej dwójki, a w nich widniały nazwiska ludzi zajmujących obecnie wysokie stanowiska partyjne i państwowe. W taki sposób narodził się urojony antykomunistyczny spisek „agentów sanacyjnych”, rozpoczęty rzekomo przed wojną i kontynuowany podczas okupacji i po wojnie. W październiku 1948 roku do więzienia trafił minister i poseł na sejm Włodzimierz Lechowicz.

Nowe śledztwo

Dręczony i torturowany od pierwszych dni śledztwa, zeznał o swej znajomości z Moczarskim w okresie międzywojennym i zaangażowaniu go do KWP. Jego zeznania oddawały stan faktyczny i nie obciążały nikogo, ale dla funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa fakt ich okupacyjnej współpracy wystarczał, by wciągnąć Moczarskiego do spisku antykomunistycznego. Po zeznaniach Lechowicza w sprawie „Rafała” rozpoczęto nowe śledztwo.

Początkowo dotyczyło ono pracy Moczarskiego w KWP. Szantażyści i donosiciele, przeciwko którym prowadził okupacyjne dochodzenia, awansowali teraz na bojowników PPR i GL. W trakcie jednego z przesłuchań pokazano mu fotografię rzekomego ZWM‑owca. Rozpoznał, choć się do tego nie przyznał, Jana Łakińskiego, szmalcownika, który pomógł Niemcom w wykryciu bunkra i w zamordowaniu ukrywających się w nim Żydów. Zginął tam między innymi żydowski historyk Emanuel Ringelblum.

fot.Wistula/CC BY-SA 3.0 Moczarski był przetrzymywany w więzieniu na warszawskim Mokotowie.

Mistyfikacją było kolejne oskarżenie o wydanie wyroku na Stanisławę Kozyrę, rzekomą agentkę radzieckiego wywiadu. W rzeczywistości Kozyra, niebezpieczna konfidentka Gestapo, została zlikwidowana w maju 1944 roku, a wyrok wykonali bojowcy z oddziału KWP.

W końcu 1948 roku, a więc wkrótce po rozpoczęciu śledztwa, agent celny donosił o stanie ducha Moczarskiego: „M. oświadczył, że nie zniesie «tortur» śledztwa i wszystko, co chcą, podpisze bądź popełni samobójstwo. Obecnych w celi prosił, aby zapamiętali ten moment, gdyż prawdopodobnie całemu kierownictwu AK zarzuci się współpracę z Gestapo”. Przebywali wtedy w celi nr 3 w XI Pawilonie więzienia na Rakowieckiej. Jeżeli funkcjonariusze UB liczyli na szybkie pokonanie oporu więźnia, niebawem mieli się przekonać o jego niezłomności.

Ani w urzędowych pismach MBP, ani w zachowanych protokołach przesłuchań nie ma śladu udręk i gróźb, jakim byli poddawani więźniowie. A bicie w śledztwie ludzi nazywanych kontrrewolucjonistami stanowiło w pracy bezpieki od początku metodę powszednią. Moczarski stał się ofiarą tortur w czasie styczniowego przesłuchania w kolejnym roku więziennego życia.

fot.domena publiczna Symbolami owych czasów są nazwiska Bolesława Bieruta, Hilarego Minca i Jakuba Bermana.

Świadkiem tych nieludzkich praktyk był Czesław Śmieciński, który dzielił z Moczarskim celę od listopada 1948 roku do marca roku 1949. Śmieciński w czasie wojny walczył w AK, aresztowano go w 1948 roku, aktu oskarżenia przeciwko niemu nie sporządzono, ale spędził w więzieniu mokotowskim szesnaście miesięcy.

„Ostatnia grzeczna rozmowa”

Podczas procesu rehabilitacyjnego opowiedział sądowi o szykanach wobec więźniów politycznych, o odbieraniu wody i mydła, o wyjmowaniu zimą okien w celach, o stójkach zarządzanych nago w mroźne dni. Moczarskiego,który z przesłuchań nie wracał o własnych siłach, strażnicy więzienni wrzucali do celi niczym worek trocin. Miał podeptane palce, poparzone ręce, guzy na twarzy. Śmieciński, by zmniejszyć trochę jego cierpienia, robił mu ukradkiem okłady z wody.

Pewnej niedzieli, jak zapamiętał, do celi wszedł Różański. Z początku rozmawiał z Moczarskim spokojnie, w pewnej chwili kopnął go z całej siły, tak że więzień upadł. Tego dnia zapowiedział, iż jest to ostatnia grzeczna z nim rozmowa. Dla Moczarskiego był to okres najcięższego śledztwa. Trwało ono od stycznia 1949 roku do połowy 1951 roku.

Artykuł stanowi fragment książki Anny Machcewicz pt. „Kazimierz Moczarski. Biografia”, wydanej nakładem wydawnictwa Znak.

Intensywne przesłuchania połączone z torturami przeplatały się z okresami względnego spokoju, zgodnie z rytmem toczących się spraw, w które Moczarski został uwikłany. Odcięty został od jakichkolwiek wiadomości o domu, rodzinie, pozbawiony prasy, książek, spacerów.

To nie zwykli policjanci rzucali się na nas we wściekłości i zdenerwowaniu. Trzeba było mistrzostwa, by stworzyć aparat tak zgrany i wyćwiczony w katowskim rzemiośle od stopnia pułkownika, czy nawet generała do zwykłego strażnika na więziennym korytarzu – mówił na swoim procesie rehabilitacyjnym. – Jakimże artystą w swoim fachu był pułkownik Józef Dusza: potrafił w podskoku uderzyć policyjną pałką gumową w nasadę nosa, nie łamiąc kości.

W trakcie jednego z przesłuchań ten sam płk. Dusza, naczelnik Wydziału Śledczego X Departamentu, maluje mu na czole napis gestapo. I nie pozwala go więźniowi usunąć. W marcu 1949 roku w więzieniu na Rakowieckiej znalazła się Zofia Moczarska. Zarzuty, jakie usłyszała, dotyczyły okupacyjnej pracy w KWP, a jej aresztowanie wiązało się ściśle ze śledztwem toczonym przeciwko Moczarskiemu.

fot.Andros64/CC BY-SA 3.0 Ofiary tortur z mokotowskiego więzienia upamiętnia tablica na ścianie budynku.

On sam o aresztowaniu żony dowiedział się w czasie jednego z przesłuchań. „Kiedy zbity i zmaltretowany leżałem półprzytomny na betonowej podłodze, Różański podszedł do mnie i pokazał mi sfałszowany akt zgonu mojej żony” – opowiedział sądowi w czasie rozprawy rehabilitacyjnej. Wiele lat po wyjściu z więzienia mówił o tym jeszcze Tadeuszowi Konwickiemu. Literacki zapis tej rozmowy Konwicki umieścił w powieści Wschody i zachody księżyca.

Wie pan, oni popełnili pewien błąd – rzekł niespiesznie. – Chcieli mnie złamać (…). A tymczasem ja zrozumiałem, że jestem sam, że za nikogo już nie ponoszę odpowiedzialności, że nikogo nie narażam ani nie obciążam, że jestem samotnym i dlatego wolnym człowiekiem. Od tego momentu już w ogóle nie mogli mi dać rady. Zniosłem wszystko najlżej jak można. Wszystko potrafiłem przetrzymać, choć w innych okolicznościach psychologicznych może bym i nie przetrzymał.

Źródło:

Powyższy tekst stanowi fragment książki Anny Machcewicz pt. „Kazimierz Moczarski. Biografia”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Tytuł, lead, wstęp, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, śródtytuły oraz wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.