fot.domena publiczna Władysław II Wygnaniec na portrecie Jana Matejki (fot. domena publiczna)
Władysław II Wygnaniec (ur. 1105, zm. 30 maja 1159) – książę polski, protoplasta linii śląskiej Piastów, najstarszy syn Bolesława IlI Krzywoustego i jego pierwszej żony Zbysławy ruskiej.
Już za życia ojca osiągnął pełnoletniość i uczestniczył w życiu politycznym, a być może otrzymał też zaopatrzenie we własną dzielnicę. Ojciec ożenił go z Agnieszką córką Leopolda Babenberga, margrabiego Austrii (wnuczką cesarza Henryka IV), wdową po księciu szwabskim Fryderyku Hohenstaufie (a więc powinowata Konrada III i Fryderyka I Barbarossy). Po śmierci ojca (1138) objął władzę nad całą Polską, aczkolwiek najmłodsi bracia przyrodni, Bolesław (Kędzierzawy) i Mieszko (Stary), otrzymali własne dzielnice. Miały one być może tylko charakter uposażenia, nie zaś dziedzicznego władztwa. Nie jest też wciąż dokładnie znany zasięg poszczególnych działów. W każdym razie stosunki księcia z juniorami i ich matką, Salomeą z Bergu, pozostawały nieprzyjazne. Był to naturalny konflikt między księciem zwierzchnim (dążącym do umocnienia swej pozycji) a książętami dzielnicowymi (obawiającymi się usunięcia ze swych dzielnic). Nie ma więc potrzeby wierzyć kronikarzowi z końca XII w., mistrzowi Wincentemu zwanemu Kadłubkiem, że powodem wrogich stosunków między braćmi była nieposkromiona ambicja żony Władysława, księżnej Agnieszki.
Otwarte walki zbrojne wybuchły w 1142 r. Książę zwierzchni dzięki posiłkom ruskim początkowo odnosił sukcesy. W 1144 r., po porażce nad Pilicą, doszło jednak do kompromisowej ugody. Walki między książętami osłabiały autorytet władzy książęcej wobec możnowładztwa. Możni, także hierarchia kościelna z arcybiskupem gnieźnieńskim Jakubem ze Żnina, popierali przeważnie młodszych książąt. Stronnikiem Władysława pozostawał wszakże palatyn Piotr Włostowic. Zimą 1145/46 r. doszło do gwałtownego zatargu między księciem a palatynem. Piotr został oskarżony o zdradę, oślepiony, pozbawiony majątków i wygnany. Tło tego konfliktu nie jest znane: raczej nie chodziło tu o osobiste intrygi księżnej Agnieszki (jak podaje mistrz Wincenty), lecz o opozycję Piotra wobec polityki księcia w stosunku do juniorów. Bezpośrednio potem. na początku 1146 r., książę zwierzchni, łamiąc zaprzysiężone wcześniej układy, zaatakował braci i obległ Poznań. Poniósł tu jednak ciężką klęskę, która stała się sygnałem do powszechnego wystąpienia przeciwko niemu. Na dodatek arcybiskup Jakub obłożył go klątwą.
Wiosną 1146 r. panowanie Władysława zostało obalone we wszystkich ziemiach, a on sam z rodziną uszedł z kraju. Udał się po pomoc do króla niemieckiego Konrada III i w Kainie złożył mu hołd lenny (1146). Konrad wyznaczył wygnańcowi rezydencję Altenburgu (we wschodniej Turyngii). Ponawiane interwencje dyplomatyczne i zbrojne wyprawy (prowadzone przeważnie opieszale) Konrada i jego następcy (od 1152), Fryderyka I Barbarossy, nie przynosiły jednak rezultatu. Władysław zmarł, nie doczekawszy powrotu do Polski. Pochowany został w klasztorze Cystersów w Pforcie (który stał się później macierzą dla wielu klasztorów na Śląsku). Z jedynego swego małżeństwa z Agnieszką austriacką, miał synów: Bolesława I Wysokiego, Mieszka Plątonogiego, Konrada i Alberta (zmarł w dzieciństwie) oraz córkę Ryksę. Została ona wydana za mąż już podczas pobytu w Niemczech z inicjatywy cesarza Fryderyka Barbarossy: najpierw za króla Kastylii (noszącego szumny tytuł „cesarza Hiszpanii”), Alfonsa VII (zm. 1157), potem hrabiego Rajmunda Berengara (zm. 1166), wreszcie za hrabiego Albrechta von Everstein.
Dopiero w 1163 r. synowie Władysława, Bolesław i Mieszko, zdołali wrócić do kraju i uzyskali własne dzielnice na Śląsku. Od nich wywodzi się najbardziej i najdłużej żyjąca linia Piastów śląskich. Władysław II Wygnaniec cieszył się złą opinią u średniowiecznych kronikarzy (zarzucających mu uleganie zgubnym wpływom żony), negatywny był też osąd historyków. Choć trudno go winić za konflikt z braćmi, to spór ten uniemożliwił mu prowadzenie bardziej aktywnej polityki zagranicznej. Bardzo starał się o utrzymanie dobrych stosunków ze sprzymierzoną z nim Rusią, ale nie był wstanie bronić interesów polskich na podbitym dopiero przez Krzywoustego Pomorzu Zachodnim, którego związki z Polską już teraz ulegać zaczęły rozluźnieniu. Barwny wątek gwałtownego upadku możnego Piotra Włostowica, za kulisami którego miała kryć się kobieta (księżna Agnieszka), inspirował literaturę zarówno już w średniowieczu (tzw. Pieśń Maura z XII — XIII w., Czyny Piotrka z XIII w. czy Kroniko o Piotrze spisana przez Benedykta z Poznania na początku XVI w.), jak i w czasach późniejszych (J.I. Kraszewski, Historia prawdziwa o Piotrku Właście, a ostatnio S Helsztyński, Piotr i Skarbimir). W utworach tych Władysław stoi jednak zawsze w cieniu swej ofiary.
Autor hasła:
Tomasz Jurek – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji, poświęconych m. in. średniowiecznej historii Śląska. Współautor „Słownika władców polskich”.
Źródło:
Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.