Wazowie – dynastia szwedzka, której nazwa pochodzi od majątku Vasa nie opodal Uppsali lub od snopka (po szwedzku: vase) znajdującego się w herbie rodu. Panowała w Szwecji w latach 1523-1654 i w Polsce w latach 1587-1668. W przeciwieństwie do innych domów królewskich Wazowie byli skromnego pochodzenia i nie mogli pochwalić się długim pocztem wspaniałych przodków i związkami krwi w europejskimi rodzinami panującymi.

Wywodzili się ze szwedzkiego rodu szlacheckiego. Za ich protoplastę uważa się Kristierna Nilssona (zm. 1442) zwolennika unii kalmarskiej – związku Norwegii, Szwecji i Danii, w którym decydującą rolę odgrywał ten ostatni kraj. Założycielem dynastii był jego prawnuk Gustaw I (1496-1560), syn Eryka Johannsona, zamordowanego w 1520 r. na rozkaz króla duńskiego Chrystiana II. Po śmierci ojca Gustaw stanął na czele powstania antyduńskiego, w 1521 r. został regentem, a w 1523 r. królem Szwecji. Podczas swych długich rządów utrwalił pozycję rodu Wazów. Ustanowił dziedziczność tronu i uznał luteranizm za religię panującą. Od synów Gustawa I: Eryka XIV (1533-1577), Jana III (1537-1592) i Karola IX (1550-1611) wywodzą się trzy linie Wazów. Tron szwedzki należał początkowo do starszej linii, którą szybko zdetronizowano.

W 1568 r. Eryk XIV i jego potomstwo zostali pozbawieni praw do korony. Do władzy doszła linia średnia, reprezentowana przez Jana III, króla Szwecji w latach 1569-1592. Dzięki jego małżeństwu z Katarzyną Jagiellonką linia ta uzyskała jeszcze w wyniku elekcji w 1587 r. tron polski. Zasiadł na nim jako Jagiellończyk po kądzieli syn Jana III, Zygmunt III, który w 1592 r. został także królem Szwecji. Unia personalna polsko-szwedzka trwała jednak krótko. Zygmunt III nie mógł sprostać oczekiwaniom obywateli obu krajów i bywać równocześnie w Krakowie i Sztokholmie. Jako gorliwy katolik budził niechęć luterańskiej większości mieszkańców Szwecji. Szybko pojawiły się również punkty zapalne w stosunkach między podległymi mu państwami, np. sprawa Estonii, którą Rzeczpospolita zamierzała inkorporować. W rezultacie unia personalna została zerwana.

24 lipca 1599 r. parlament szwedzki zdetronizował Zygmunta III i ofiarował koronę jego czteroletniemu synowi Władysławowi z zastrzeżeniem, że chłopiec zostanie przywieziony do Szwecji i tu wychowany w wierze luterańskiej. Wobec milczącej odmowy, w 1600 r. Szwedzi pozbawili praw do tronu całą polska linię Wazów. Korona szwedzka przeszła na młodszą linie, reprezentowaną przez stryja Zygmunta III, Karola IX regenta, potem w latach 1604-1611 króla Szwecji. Po nim rządy w Szwecji sprawował jego syn Gustaw II Adolf (1594-1632), król Szwecji w latach 1611-1632, oraz wnuczka Krystyna (1626-1689), królowa Szwecji w latach 1632-1654. Na niej wygasła młodsza linia Wazów. Krystyna abdykowała w 1654 r. na rzecz swego kuzyna Karola X Gustawa z rodu Wittelsbachów. Rządy Wazów w Polsce zakończyły się kilkanaście lat później. Po Zygmuncie III w wyniku elekcji zasiadali na tronie polskim jego dwaj synowie: Władysław IV i Jan II Kazimierz, który abdykował w 1668 r. Na tym ostatnim królu, zmarłym w 1672 r., wygasła polska linia Wazów.

Zygmunt III i jego synowie nie pogodzili się z utratą szwedzkiego dziedzictwa i używali nadal tytułu królów Szwecji, co było jedną z przyczyn wojen polsko-szwedzkich, ciągnących się z przerwami od 1600 r. aż po rok 1660. Sprawa odzyskania korony szwedzkiej zmusiła polskich Wazów do prowadzenia prohabsburskiej polityki, np. w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Zbliżenie z Wiedniem zaogniło stosunki Polski z Turcją i tak już napięte z powodu wypraw kozackich na Morze Czarne oraz interwencji polskich w lennie tureckim w Mołdawii. Działania wojenne obnażyły słabości państwa szlacheckiego i wykazały, że Rzeczpospolita nie była zdolna do prowadzenia jednoczesnej skutecznej akcji na kilku odległych od siebie frontach, np. w 1621 r. odparto armię turecką pod Chocimiem, tracąc w tym samym roku na rzecz Szwedów dużą cześć Inflant z Rygą. Wazowie dostrzegali przyczyny złego funkcjonowania Rzeczpospolitej, która w pierwszej połowie XVII w. uchodziła jeszcze za jedną z potęg europejskich. Próby wzmocnienia władzy królewskiej i usprawnienia organizacji państwa podejmowane przez Zygmunta III i Władysława IV były jednak udaremniane przez magnatów i szlachtę.

Z powodu niechęci szlachty do uchwalania wysokich podatków na rzecz wojska, samowoli rodów magnackich (m.in. Radziwiłłów na Litwie) oraz zlekceważenia przez Wazów problemów dojrzewających na kresach wschodnich (np. kwestii kozaczyzny, antagonizmów religijnych na Ukrainie powstałych w wyniku unii brzeskiej z 1596) państwo polsko-litewskie znalazło się na skraju katastrofy. Potężny wstrząs, jaki przeżyła Rzeczpospolita w związku z powstaniem Chmielnickiego na Ukrainie, ruchami chłopskimi w innych częściach kraju, przegraną wojną z Moskwą, a w końcu zagrożeniem jej niezależności w okresie najazdu szwedzkiego (1655-1660), postawił przed społeczeństwem szlacheckim jeszcze raz problem zreformowania państwa. Wysiłki Jana Kazimierza w tej sprawie i jego plan elekcji vivente rege zostały jednak przekreślone przez rokosz Lubomirskiego w latach 1665-1666.

Wazowie pozostawili Rzeczpospolitą w stanie rozstroju, wyniszczoną gospodarczo przez wojny i okrojoną przez sąsiednie państwa – bez lenna pruskiego, ziemi smoleńskiej i czernihowsko-siewierskiej oraz znacznej części Inflant i Ukrainy. Na ocenę rządów Wazów w Polsce zaważyło panowanie Jana Kazimierza, które trudno uznać za udane. Należy jednak podkreślić, że na jego niepowodzenia złożyły się m.in. błędy polityczne popełnione przez poprzednich władców z tej dynastii, np. utratę zwierzchnictwa lennego Rzeczpospolitej nad Prusami Książęcymi na mocy postanowień traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 r. i powstanie silnego państwa brandenbursko-pruskiego Hohenzollernów poprzedziła krótkowzroczna decyzja Zygmunta III, który w 1618 r. przekazał lenno pruskie elektorom brandenburskim.

Lit.: Z. Wdowiszewski, Genealogia domu Wazów w Polsce, Miesięcznik Heraldyczny, 17 (1938); L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.