Początki państwowości polskiej, ginące w mrokach dziejów, starali się opisać już pierwsi kronikarze: Gall Anonim i mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem. Obaj sięgnęli w swych opowieściach do legend i tradycji dynastycznych, opisując barwnie czasy przedmieszkowe. Gall rozpoczął swą kronikę od przedstawienia narodzin dynastii piastowskiej. Wywiódł ją od legendarnego Piasta-oracza, syna Chościska. Żył on w czasach księcia Popiela, który został usunięty z tronu, wygnany i zakończył żywot zagryziony przez myszy. Władze przekazano synowi Piasta, Siemowitowi, który miał syna Leszka (Lestka). Ten był ojcem Siemomysła, który miał przynajmniej trzech synów (Gall wymienia tylko Mieszka I). Tyle o tych legendarnych czasach mówi nam na kartach swej kroniki Gall Anonim.

Piszący prawie dwa wieki później mistrz Wincenty znacznie poszerzył Gallową listę pierwszych władców Polski. Swój wykład rozpoczął od legendarnego Grakchusa — Grakcha (Kraka), który miał dwóch synów i córkę Wandę. Królestwo jego trapił okrutny smok, który został zgładzony podstępem (pożarł zwierzę wypchane zapaloną siarka). Od imienia owego Grakcha wzięła się nazwa Grakchovia (Kraków). Jego następczynią została Wanda, która zmarła bezpotomnie. Gdy doszło do walk z Aleksandrem Wielkim, zasłużył się w nich Lestek, który został władcą. Po nim rządzili Lestek II i Lestek III. Ten ostatni toczył zwycięskie walki z Juliuszem Cezarem i Markiem Krassusem. Pojął też za żonę siostrę Juliusza Cezara, Julię. Władzę po nim przejął Pompiliusz I (Popiel), który miał syna Pompiliusza II. Złe rządy Pompiliusza II zakończyły się jego tragiczną śmiercią – został pożarty przez myszy (w tym miejscu następuje nawiązanie do przekazu Galla, choć różniące się w pewnych szczegółach). Po śmierci Pompiliusza na władcę obrano Siemowita, syna Piasta i Rzepicy, którego potomkiem był Lestek IV (Leszek), a wnukiem Siemomysł, ojciec Mieszka I.

Nasi najstarsi kronikarze przekazali dwa barwne cykle legend o początkach państwa polskiego i rządzących w nim władcach przedhistorycznych. Wcześniejszy Gall działał w kręgu Bolesława Krzywoustego, tworzył w jakimś stopniu na zamówienie i dla potrzeb dynastii. Początki państwa związał z Gnieznem i Wielkopolską. Działający w kręgu Kazimierza Sprawiedliwego i zapewne kapituły katedralnej krakowskiej mistrz Wincenty, odniósł początki państwa do Krakowa i ziemi Wiślan. Jest to zrozumiałe, gdyż w początkowej fazie rozbicia dzielnicowego rola Krakowa, jako ośrodka stołecznego i łącznika jedności państwa, niepomiernie wzrosła. Wokół tych przekazów trwa wieloletnia dyskusja historyków i językoznawców, do której często włączają się swymi odkryciami archeolodzy, a czasem i etnolodzy.

Na jej obecnym etapie dość powszechnie uznaje się autentyczność Gallowej listy trzech władców przedmieszkowych: Siemowita,Leszka i Siemomysła. Zapewne w okresie ich panowania (od IX w.) kształtowało się i rozwijało państwo Polan, zalążek przyszłego państwa polskiego. Bardziej sceptycznie patrzy na tę kwestię bodaj jedynie J. Banaszkiewicz, który skłonny jest widzieć w legendzie Gallowej ideowy program i zamiar przedstawienia rządzącej dynastii jako królewskiego rodu, potrafiącego zapewnić poddanym i krajowi wszelką pomyślność.

W nieco inny sposób należy spojrzeć na legendy i podania zawarte w Kronice polskiej mistrza Wincentego. Przy pisaniu tego dzieła przyświecał mu inny niż Gallowi program ideowy. Trzeba też pamiętać, że autor ten był typowym przedstawicielem nurtu zwanego renesansem XII w. Był nie tylko dziejopisem, ale i uczonym erudytą i swą erudycją swobodnie się popisywał na kartach kroniki. Cała pierwsza cześć wywodu mistrza Wincentego to właśnie wynik jego ogromnej erudycji, oczytania w dziełach starożytnych i wyobraźni. Widoczna jest również chęć wykazania starszeństwa Krakowa nad Gnieznem. Wskazuje on wyraźnie, gdzie znajdowała się kolebka państwa polskiego, skąd biorą się jego początki i wielkość.

Kronikarze przekazali nam wiec szereg imion władców, z których Siemowita, Leszka i Siemomysła, z pewnymi zastrzeżeniami, uznać można za autentycznych. Pozostali są wynikiem tworzonych dla potrzeb dynastii (Gall) czy dla podkreślenia ważności i stołeczności Krakowa (mistrz Wincenty) fabularnych opowieści. Owe legendy stały się potem podstawą dla innych dziejopisów, jeszcze później dla pisarzy, którzy tworzyli na ich bazie liczne dzieła, zaszczepiając je w świadomości zbiorowej Polaków. Weszły one też na stałe, ze względu na interesująco zarysowane wątki fabularne, do literatury dziecięcej.

Literatura:

1. K. Potkański, Podanie o Popielu i Piaście, w: tegoż, Lechici, Polanie, Polska, Warszawa 1965;
2. K. Ślaski, Wątki historyczne w podaniach o początkach Polski, Poznań 1968;
3. J. Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986;
4. G. Labuda, O imionach książąt pierwszych polskich dynastii, w: tegoż, Studia nad początkami państwa polskiego, t. Il, Poznań 1988.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.