fot.domena publiczna Mozaika przedstawiająca Konstantyna IX.
Konstantyn IX Monomach (ur. ok. 1000, zm. 7/8 (lub 11) I 1055 w Konstantynopolu) – cesarz bizantyński w latach 1042–1055. Pochodził z arystokratycznej rodziny. Został zesłany na banicję przez Michała IV. Odwołany z wygnania przez cesarzową Zoe, został jej trzecim mężem 11 czerwca 1042 roku, a następnego dnia go koronowano.
Cieszył się poparciem klasy handlarzy i rzemieślników Konstantynopola. Doprowadził do zwiększonego obiegu srebrnego i miedzianego pieniądza, co należy rozumieć jako przejaw wzrostu gospodarczego. Zwiększone dochody pozwoliły wznosić dzieła architektoniczne o najwyższym standardzie, jak klasztor św. Jerzego na Manganach, ufundowany przez Konstantyna.
Życie dworu przybrało wyrafinowane formy. Cesarz otaczał się wykształconymi ludźmi, np. Konstantyn Lichudes, który został pierwszym ministrem, prawnik Jan Ksifilinos oraz filozof i kronikarz Michał Psellos. Skazą na obrazie tego środowiska był otwarty romans cesarza z piękną Sklereną, siostrzenicą drugiej żony Teodory, tolerowany jednak przez obie podstarzałe cesarzowe.
Wielkie znaczenie w Konstantynopolu uzyskał Michał Kerulariusz, który w 1043 roku został patriarchą. Jego nieprzejednanym adwersarzem na Zachodzie stał się kardynał Humbert. Cesarz nie był w stanie zapobiec rodzącemu się konfliktowi, w który obydwaj prominenci wciągali cały Kościół. W szeregu rozmaitych kwestii dogmatycznych i zwyczajowych odnoszących się do dyscypliny i obrządku, kluczem sporu stało się używanie chleba przaśnego w liturgii na Zachodzie i chleba na zakwasie na Wschodzie.
Kiedy w 1054 roku Humbert przybył do Konstantynopola, aby wręczyć Kerulariuszowi bullę składającą go z urzędu, Konstantyn poparł najpierw legatów papieża, ale w kilka dni później pod naciskiem Kościołów wschodnich i ludu Konstantynopola zmienił zdanie i zwołał synod, na którym obłożono ich klątwą. Do śmierci Konstantyna nie zdawano sobie jednak sprawy, że czyn ten doprowadzi do schizmy, tj. zerwania więzi Kościoła wschodniego i zachodniego.
Konstantyn Monomach istotnie osłabił oddziały stacjonujące w temach graniczących z Gruzją. Polityka ta spowodowała załamanie się systemu obrony przed Turkami i wkrótce przyniosła fatalne skutki. Stosunkowo dobre finanse państwa naruszone zostały przez wojny z Pieczyngami. Doprowadziło to do drastycznych cięć budżetowych po 1053 roku. Wstrzymywano wówczas subwencje Kościołom, a nawet rewindykowano pewne dobra, poprzednio rozdawane hojną ręką.
Literatura:
- M. Psellos, Kronika czyli historia jednego stulecia Bizancjum (976–1077), tłum. O. Jurewicz, Wrocław 1985.
- M. Angold, Cesarstwo bizantyńskie 1025–1204. Historia polityczna, Warszawa 1993, s. 44–64.