Jan Olbracht (król Polski 1492–1501)

fot.Marcello Bacciarelli/domena publiczna Portret Jana Olbrachta.

Jan Olbracht (ur. 27 XII 1459 w Krakowie, zm. 17 VI 1501 w Toruniu) – król Polski od 1492, trzeci syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, córki Albrechta II Habsburga, króla Niemiec, Czech i Węgier. Jego drugie imię to prawdopodobnie spolszczone imię dziadka ze strony matki, Albrechta II.

Był podobno wysokiego wzrostu, miał czarne, ale rzadkie włosy, w ruchach był szybki, często u boku nosił mieczyk, jako człowiek wojskowy folgował namiętnościom. Spośród wszystkich braci był najbardziej energiczny, ambitny i wojowniczy. Z nauk szczególnie interesowała go historia. Początkowo wychowywała go matka, od 1467 do 1474 roku opiekunem i nauczycielem był Jan Długosz. Później duży wpływ na jego formacje intelektualną wywarł humanista Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem, który pełnił także rolę doradcy w czasie, gdy Olbracht był już królem Polski.

Po śmierci królewicza Kazimierza w 1484 roku jako następca tronu przy boku ojca wdrażał się do rządów królestwem. Dwa lata później został oddelegowany na Ruś z uprawnieniami wojskowymi i politycznymi, możliwe że jako namiestnik królewski. W 1490 roku po śmierci króla Macieja Korwina kandydował na tron węgierski. Mimo okrzyknięcia go królem przez szlachtę, stronnictwo Stefana Zapolyi unieważniło elekcję i tron powierzyło jego bratu Władysławowi, od 1471 roku królowi Czech. Doprowadziło to do bratobójczej dwuletniej wojny, przedzielonej podpisanym 20 lutego 1491 roku pokojem koszyckim.

W zamian za rezygnację z korony węgierskiej Olbracht otrzymał księstwa głogowskie, opawskie, oleśnicko-wołowskie i wiele innych ziem śląskich pod warunkiem ich zwrotu po wyborze na tron polski lub bezpotomnej śmierci. Po podjęciu ponownych działań wojennych poniósł 1 stycznia 1492 roku klęskę pod Preszowem. Mimo niedotrzymania warunków ugody zatrzymał przyznane uprzednio księstwa śląskie. Bilans zabiegów Olbrachta o koronę węgierską należy ocenić bardzo negatywnie. Przyniosły one opłakane skutki dla polityki dynastycznej Jagiellonów, ułatwiając w konsekwencji przejęcie korony węgierskiej przez Habsburgów.

Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka kandydatura Jana Olbrachta na władcę Polski stała się obiektem gier politycznych. Poza nim możnowładztwo wysunęło kandydaturę Aleksandra, wówczas już wielkiego księcia litewskiego. Chęć objęcia tronu zgłosił także Władysław Jagiellończyk, który w późniejszym okresie poparł najmłodszego brata Zygmunta, oraz Janusz II, książę płocki. Mimo tych przeszkód, dzięki pomocy matki, której był ulubieńcem, poparciu brata Aleksandra, szlachty i – co wymaga szczególnego podkreślenia – mieszczaństwa Gdańska, Elbląga, Torunia, Krakowa i Lwowa, Olbrachtowi udało się rozstrzygnąć elekcję na swoją korzyść. Koronacja odbyła się w Krakowie 30 września 1492 roku.

Odpłacając się szlachcie za udzielone poparcie, w 1493 roku na sejmie piotrkowskim potwierdził dotychczasowe przywileje i nadał nowe, dotyczące wolności celnych. Ograniczył prawo przenoszenia się chłopów, wprowadził sankcje za ich zbiegostwo. Zgodny z postulatami szlachty był także zakaz sprzedaży ziemi i darowizn majątku na rzecz Kościoła. Początkowo starał się o pozyskanie miast, potwierdzając im przywileje i nadając nowe, lecz polityka ta uległa załamaniu w momencie przygotowywania wyprawy mołdawskiej. W celu zjednania szlachty dla swoich działań wydał w 1496 roku przywilej piotrkowski, zastrzegający wyłącznie szlachcie dostęp do wyższych godności kościelnych, zakazujący mieszczanom nabywania dóbr ziemskich, uwalniający szlachtę od ceł.

Wyprawa mołdawska oficjalnie skierowana była przeciwko Turkom i miała na celu odzyskanie Kilii i Białogrodu, możliwe jest także, że zamiarem króla było usunięcie z Mołdawii wiarołomnego hospodara Stefana i osadzenie na tronie mołdawskim brata Zygmunta. Na skutek zdrady Stefana oraz niewywiązania się z uprzednich zobowiązań strony węgierskiej wyprawa poniosła klęskę. W czasie odwrotu w lasach bukowińskich część wojska polskiego została
zaatakowana z zasadzki przez Wołochów i ich turecko-tatarskich sprzymierzeńców. Największe straty poniosło pospolite ruszenie szlachty małopolskiej i ruskiej (było ok. 5000 zabitych).

W późniejszym okresie klęskę w lasach bukowińskich wykorzystywano w propagandzie antykrólewskiej i do czasów nam współczesnych przetrwało powiedzenie, że za króla Olbrachta wyginęła w Polsce szlachta. Klęska bukowińska była ciężkim ciosem dla dumnego Olbrachta, przeżył kryzys psychiczny. Miała także negatywny wpływ na sytuację międzynarodową Polski. W 1498 roku doszedł do skutku pierwszy najazd turecki na ziemie polskie, który dotarł aż pod Przemyśl. W tym samym roku nowy wielki mistrz zakonu krzyżackiego, książę Fryderyk saski, odmówił złożenia przysięgi na wierność królowi i zaczął kwestionować warunki pokoju toruńskiego.

Na początek panowania Olbrachta przypada tworzenie się dwuizbowego walnego sejmu (1493), co wskazuje, że przypisywane królowi tendencje absolutystyczne albo nie miały podstaw, albo wobec silnej pozycji żywiołów szlacheckich nie udało się ich w praktyce zrealizować. W okresie jego panowania był kontynuowany proces jednoczenia ziem polskich. W 1494 roku wykupiono i złączono z Koroną księstwo zatorskie, a w 1495 roku wcielono księstwo płockie. O zainteresowaniu sprawami Śląska może świadczyć używany przez Jana Olbrachta tytuł supremus dux Silesiae.

Jan Olbracht zmarł w Toruniu w trakcie przygotowywania wojny z Krzyżakami. Przyczyną była choroba, której nabawił się około 1497 roku, a którą potęgował hulaszczy tryb życia. Pochowany został w katedrze na Wawelu. Nagrobek ufundowała mu matka; składa się on z późnogotyckiej jeszcze płyty przedstawiającej postać króla i architektonicznej renesansowej oprawy, dłuta włoskiego rzeźbiarza Franciszka Florentczyka. Mimo projektu zawarcia małżeństwa z jedną z Habsburżanek, a później z kuzynką królowej francuskiej Anny, do ślubu nie doszło, tak wiec potomka nie zostawił.

Lit.: F. Papée, Jan Olbracht, Kraków 1936.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.