fot.domena publiczna Portret Henryka II.
Henryk II Plantagenet, Andegaweński (ur. 1133 w Le Mans (Maine), zm. 6 VII 1189 w zamku Chinon k Tours) – pierwszy król Anglii z dynastii Plantagenetów (od 1154), książę Normandii, hrabia Anjou, książę Akwitanii. Syn Godfryda V Plantageneta, hrabiego Anjou, i Matyldy (zwanej Maud), córki Henryka I, króla Anglii.
W 1152 roku ożenił się z Eleonorą Akwitańską, córką Wilhelma X, księcia Akwitanii, rozwiedzioną z Ludwikiem VII, królem Francji. Miał z nią ośmioro dzieci, m.in. Henryka zw. Młodym Królem, Ryszarda I – króla Anglii, Jana – króla Anglii, oraz trzy córki. Miał też kilkoro nieślubnych dzieci.
W 1150 roku został księciem Normandii, a rok później, po śmierci ojca, władcą Anjou i Maine. Dzięki małżeństwu z Eleonorą (włączenie Akwitanii) stał się najpotężniejszym władcą feudalnym na terenie Francji. Do swoich posiadłości w 1166 roku dodał jeszcze Bretanię, która uzyskał dzięki małżeństwu syna Godfryda z Konstancją, dziedziczką tego hrabstwa. W 1173 roku dołączył domenę hrabiego Tuluzy na południu Francji, który uznał jego zwierzchność.
Henryk był przez matkę, Matyldę, dziedzicem tronu angielskiego, stąd jego żywe zainteresowanie jej konfliktem ze Stefanem z Blois. W 1153 roku przybył do Anglii, gdzie załagodził spór, otrzymując od króla obietnicę udziału w rządach. Rok później, po śmierci Stefana, został koronowany na króla Anglii.
Dzierżąc koronę Anglii oraz całą zachodnią i północną Francję (był nazywany „Cesarzem Andegaweńskim”), rozpoczął starania o uzyskanie tronu francuskiego. Próbował także rozszerzyć swoje wpływy poza obszar Anglii i Francji, wydając córkę Matyldę za Henryka Lwa, księcia Saksonii, Eleonorę za Alfonsa VIII, króla Kastylii, a Joannę za Wilhelma, króla Sycylii. Inicjatywy dynastyczne Henryka skupiały się na terenach Niemiec i Włoch, co może wskazywać na plany pozyskania korony cesarskiej.
Rozległe posiadłości i dalekosiężne plany wymagały sprawnego zarządzania. Panowanie Henryka jest okresem wzmocnienia tendencji centralistycznych władzy królewskiej oraz wprowadzania reform w zarządzaniu posiadłościami. Jednym z najważniejszych dokonań Henryka było usprawnienie sądownictwa. Zlikwidował sądy feudałów, zastępując je sądami królewskimi, które składały się z urzędnika królewskiego, przewodniczącego obradom, i z przysięgłych sędziów, wybieranych wśród mieszkańców danego okręgu.
Sądy te wydawały wyroki w oparciu o tzw. prawo powszechne (Common Law), stanowiące sumę zwyczajów angielskiej praktyki sądowej, w odróżnieniu od tzw. prawa stanowionego (Statute Law). Reforma ograniczyła także sądownictwo kościelne, które na mocy wydanych w 1164 roku tzw. konstytucji klarendońskich poddano sądom królewskim. Także wiele innych przywilejów duchowieństwa zostało na mocy tych konstytucji ograniczonych na rzecz króla.
Drugą dziedziną zreformowaną za panowania Henryka była wojskowość. Wykorzystywał on w swych licznych kampaniach wojska najemne oraz pospolite ruszenie. Wojska najemne były opłacane z tzw. podatku tarczowego, który płaciła szlachta w zamian za zwolnienie ze służby wojskowej, zaś pospolite ruszenie składało się z ogółu wolnych obywateli, którzy byli zobowiązani do posiadania odpowiedniego w stosunku do stanu majątkowego uzbrojenia.
Reformom Henryka zagroził konflikt z byłym kanclerzem i przyjacielem króla, a od 1162 roku arcybiskupem Canterbury, Tomaszem Becketem. Jako zwierzchnik Kościoła w Anglii, sprzeciwił się on postanowieniom konstytucji klarendońskich. Został wygnany z kraju, lecz dzięki pośrednictwu króla Francji i papieża powrócił do Anglii i pogodził się z Henrykiem (1170).
fot.James William Edmund Doyle /domena publiczna Henryk II i Stefan z Blois ustalają kwestię sukcesji angielskiego tronu.
Wkrótce okazało się jednak, że biskup poglądów nie zmienił, a trwający właśnie konflikt o inwestyturę między papieżem Aleksandrem III i cesarzem Fryderykiem I Barbarossą został przeniesiony do Anglii. W atmosferze rozpowszechnianych doktryn Jana z Salisbury o usprawiedliwionym tyranobójstwie, arcybiskup został zamordowany. Za moralnego sprawcę zbrodni uznano króla, który pod wpływem kar kościelnych musiał ugiąć się przed hierarchią.
Śmierć Becketa i bezkarność jego zabójców wykorzystała antykrólewska opozycja do podnoszenia buntów. Angażowali się w nie synowie Henryka, niezadowoleni ze zbyt małego udziału we władzy, wsparci przez króla Francji Ludwika VII i króla Szkocji Wilhelma, Henryk zdołał jednak wykorzystać śmierć Becketa na swoją korzyść, odbywając pielgrzymkę do jego grobu, czym w oczach poddanych zapewnił sobie pomoc świeżo kanonizowanego biskupa w starciach ze zbuntowanymi baronami.
Przez ostatnie lata panowania Henryk łagodził konflikty pomiędzy swymi synami o władanie w licznych posiadłościach francuskich. Zmarł, dowiedziawszy się podobno, że jego ukochany syn Jan przyłączył się do jednego z buntów.
Czasy Henryka to również okres ekspansji angielskiej na obszar Szkocji, Walii i Irlandii. W trakcie dwóch wypraw Henryk zdołał podbić utracone przez swoich poprzedników rejony w Walii, a także zapewnić sobie formalne zwierzchnictwo nad tym krajem. Henryk wykorzystał też walki wewnętrzne w Szkocji do rozciągnięcia kontroli nad nią; król szkocki stał się wasalem króla Anglii. Niesnaski wewnętrzne dały też pretekst do interwencji w Irlandii, której wschodnie rejony, w okolicach Dublina, zostały podbite przez wojska Henryka. Obszar ten, zwany The Pale, stał się przyczółkiem angielskim do dalszego podboju Irlandii.
Za panowania Henryka II Anglia stała się dobrze zarządzanym państwem o prężnej administracji i sprawnej armii. Mimo że król musiał wielokrotnie tłumić bunty w rozległych posiadłościach, francuskie dobra dawały mu prawo do ingerowania w kontynentalną politykę europejską. Jego potęga jako władcy świeckiego została uhonorowana wezwaniem do przewodnictwa, obok króla Francji, trzeciej wyprawie krzyżowej.
Literatura: R Pernoud, Alienor z Akwitanii, Warszawa 1997, s. 76–180.