Helena znojemska (ur. ok. 1150, zm. ok. 1212) – księżna sandomiersko-krakowska, żona Kazimierza II Sprawiedliwego, córka Konrada Il z rodu Przemyślidów, księcia znojemskiego (Morawy). Imię odziedziczyła po swej ciotce ze strony matki, królowej węgierskiej.

Do jej małżeństwa z Kazimierzem doszło zapewne ok. 1160–1165 roku (bliżej tej drugiej daty). Wkrótce po ślubie przyszło na świat troje starszych dzieci pary książęcej: nie znana z imienia córka, którą w 1178 roku wydano za księcia ruskiego Wsiewołoda Czermnego, następnie pierworodny syn Kazimierz, który zmarł już 1 marca 1168 roku, oraz Bolesław (zginął tragicznie, przywalony drzewem w 1182). Następni synowie: Leszek Biały i Konrad, urodzili się ok. 1186–1188 roku.

Pozycja polityczna Heleny za życia Kazimierza nie jest bliżej znana, wiemy tylko, że wystąpiła wspólnie z mężem na dokumentach w 1189 roku, gdy ten regulował swe stosunki z kapitułą katedry krakowskiej. Dostrzegamy też jej bliżej niesprecyzowane związki z klasztorami premonstrateńskimi (np. z klasztorem na Zwierzyńcu pod Krakowem) oraz bożogrobcami z Miechowa.

Po niespodziewanej śmierci męża sprawowała regencję w imieniu swych małoletnich synów. W 1195 roku podczas wyprawy Mieszka III Starego na Kraków postarała się o pomoc księcia włodzimierskiego Romana. Krwawa bitwa nad rzeką Mozgawą (1195) zakończyła się wycofaniem Mieszka z Małopolski. W 1198 roku Leszek doszedł do wieku sprawnego i przejął władzę, zapewne pod bacznym okiem wojewody Mikołaja i biskupa Pełki, a tym samym Helena została odsunięta od władzy. Zawarła więc układ z Mieszkiem Starym o odstąpienie mu Krakowa w zamian za adopcję Leszka i przekazanie mu rządów po swej śmierci. Układ ten został jednak zerwany.

Helena najpóźniej w 1201 roku wycofała poparcie dla Mieszka, który musiał opuścić Kraków. Zapewne pod wpływem matki Leszek w 1202 roku, po śmierci Mieszka Starego, odmówił przyjęcia tronu krakowskiego na warunkach podyktowanych przez możnych. Helena zmarła miedzy 1202 a 1206 rokiem lub jak się ostatnio sugeruje dopiero ok. 1212 roku. Po śmierci księcia Kazimierza uzyskała zapewne oprawę wdowią, która według przekazu Długosza znajdowała się w Sandomierzu i okolicach. Być może utrzymała też swe dobra posiadane wcześniej na Kujawach.

W starszej literaturze można spotkać mylny pogląd, urobiony na podstawie niewiarygodnego przekazu Długosza, że Helena była córką wielkiego księcia kijowskiego Rościsława. Pozytywny portret księżnej kreśli na kartach swej Kroniki polskiej mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, który podnosi jej rozum, ostrożność i przezorność, a także samodzielność w rządzeniu.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.