fot.Orlai Orlai/domena publiczna Elżbieta Łokietkówna z dziećmi.

Elżbieta Łokietkówna (ur. 1305, zm. 29 XII 1380 w Starej Budzie) – królewna polska, królowa Węgier, żona Karola Roberta Andegaweńskiego, córka Władysława I Łokietka i Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego, księcia wielkopolskiego. W 1320 roku Elżbieta została wydana za maż za króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego. Małżeństwo to pieczętowało sojusz władców Polski z Andegawenami węgierskimi. Na Węgrzech utrzymywała odrębną kancelarię oraz dwór, na który sprowadziła wielu Polaków. Dzięki jej energii i talentowi stał się on ważnym ośrodkiem życia politycznego.

W 1330 roku przeżyła zamach na swojego męża, który został zaatakowany przez Felicjana Zacha. Elżbieta zasłoniła męża i na skutek cięcia mieczem utraciła cztery palce prawej ręki. Jej udział w polityce węgierskiej wzrósł znacznie po śmierci męża w 1342 roku, gdy na tronie zasiadł szesnastoletni Ludwik. W latach 1343–1344 odbyła podróż do Neapolu i Rzymu, w czasie której próbowała zapewnić, zgodnie z umowami zawartymi przez męża, tron neapolitański dla syna Andrzeja. Jednak przed objęciem tronu, mimo zgody papieża, Andegawenowie neapolitańscy dopuścili do zamordowania Andrzeja przez grupę spiskowców (1345).

Rola polityczna Elżbiety uległa wzmocnieniu dzięki umowie o dziedziczeniu tronu polskiego przez Andegawenów, zawartej przez Kazimierza III Wielkiego z Karolem Robertem, a potwierdzonej w umowie budzińskiej z 1355 roku. W roku tym Elżbieta przybyła do Polski i w Nowym Sączu odebrała, w zastępstwie Ludwika, hołd od przedstawicieli społeczeństwa polskiego. Prawdopodobnie za jej sprawa w latach sześćdziesiątych XIV wieku doszło do zmiany w polityce zagranicznej Węgier. Dotychczasowa ekspansja na południe została zastąpiona ekspansją na północ, co objawiło się współzawodnictwem z Karolem IV Luksemburskim o sukcesję polską oraz zainteresowaniem sprawami Rusi.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego, gdy doszło do realizacji sukcesji andegaweńskiej, Elżbieta przybyła natychmiast do Polski. Po koronacji Ludwika na króla Polski i jego wyjeździe jako regentka objęła rządy w Polsce. Nie będąc żoną króla ani koronowaną królową Polski, posługiwała się tytułem „królowej Polski starszej”, co wynikało z uznania dla niej jako przedstawicielki dynastii piastowskiej. Znalazło to odzwierciedlenie w napisie na pieczęci, którą posługiwała się w Polsce: S. Elisabeth Dei Gratia Regine Senioris Polonie. Utrzymywała też tutaj dwór i kancelarię, w której znaleźli się Polacy – byli współpracownicy Kazimierza Wielkiego.

Ważną rolę odegrała w zmianie postanowień umowy budzińskiej, według której do sukcesji po Kazimierzu uprawnieni byli tylko męscy potomkowie Ludwika. Udało jej się wzmocnić stronnictwo popierające Andegawenów na tronie polskim, potrafiła uspokoić i pozyskać cześć rycerstwa wielkopolskiego. Powołała sądy restytucyjne, mające zająć się zwrotem dóbr szlacheckich, które za panowania Kazimierza Wielkiego zdaniem szlachty zostały niesłusznie jej odebrane.

W 1373 roku Ludwik zarządził pobór powszechny podatku poradlnego, który wywołał wielkie niezadowolenie wśród szlachty. Ustępstwo w tej sprawie ze strony dworu stało się kartą przetargową w walce o sukcesję jego córek. Czynny udział w tych zabiegach brała Elżbieta, która po pierwszym, zakończonym niepowodzeniem, zjeździe koszyckim w 1373 roku nadal prowadziła pertraktacje z przedstawicielami miast i częścią szlachty, co przyniosło pozytywne dla Andegawenów rozstrzygnięcie w przywileju koszyckim z 17 września 1374 roku. Po załatwieniu sprawy sukcesji Elżbieta wyjechała na Węgry, gdzie otrzymała w zarząd Dalmację, a władzę w Polsce podczas nieobecności Ludwika sprawowali faktycznie starostowie i doradcy małopolscy.

Ponownie wróciła do Polski jako regentka w 1376 roku, z tym że w drodze do Krakowa zaskoczyła ją wiadomość o napadzie Litwinów na Małopolskę, któremu Polacy nie potrafili się przeciwstawić. W czasie tego pobytu 7 grudnia 1376 roku doszło do krwawej waśni pomiędzy Polakami a Węgrami z otoczenia Elżbiety, w wyniku których śmierć poniosło około stu Węgrów. Wypadki te i sędziwy już wiek spowodowały, że w styczniu 1377 roku Elżbieta opuściła Polskę.

fot.domena publiczna Ślub Elżbiety z Karolem Robertem (miniatura z Kroniki Ilustrowanej).

Ze względu na konieczność odwołania Władysława Opolczyka, któremu Ludwik powierzył rządy w Polsce, Elżbieta wróciła tu jesienią 1378 roku. Śmierć królewny Katarzyny, desygnowanej na królową Polski, zmusiła ją do powrotu na Węgry. Związane to było z koniecznością odbycia zjazdu i złożenia przez Polaków hołdu nowej kandydatce na tron Polski, drugiej córce Ludwika, Marii. Odbyło się to w Koszycach w sierpniu 1379 roku. Stamtąd Elżbieta wyjechała po raz ostatni do Polski, skąd przed Bożym Narodzeniem powróciła na Węgry. Do ostatnich swoich dni zajmowała się sprawami polskimi. Została pochowana w Starej Budzie w ufundowanym przez siebie klasztorze Klarysek.

Była trzecią żoną króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego (od 1320). Małżeństwo to umocniło pozycję Polski wobec Krzyżaków i Luksemburgów. Elżbieta urodziła pięciu synów: Karola (ur. i zm. 1321), Władysława (1324–1329), Ludwika, króla Wegier i Polski, Andrzeja, króla Sycylii (1327–1345) i Stefana (1332–1354). Obdarzenie Karola Roberta następcą tronu umocniło i tak znaczącą pozycję Elżbiety jako królowej na Węgrzech.

Córka Łokietka okazała się jednym z najwybitniejszych polityków tej epoki i jedną z najznamienitszych Piastówien. Docenili to szczególnie Węgrzy, oceny Polaków były o wiele mniej pochlebne, co wynikało z faktu, że sprawując w Polsce rządy w imieniu syna, realizowała politykę dynastyczną Andegawenów. Przypisywano jej męskie cechy w działalności politycznej. W życiu prywatnym Ludwik wspominał ją jako czułą matkę. Pisano o niej jako o królowej mądrej, pobożnej i łaskawej, mającej wysokie pojęcie o godności królewskiej, ale potrafiącej prosto i bezpośrednio obcować z ludźmi.

Lit.: J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna 1305–1380, Kraków 1914.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Elżbiecie Łokietkównie: