Barbara Radziwiłłówna (królowa Polski 1550–1551)

fot.domena publiczna Barbara Radziwiłłówna

Barbara Radziwiłłówna (ur. 6 XII 1520, zm. 8 V 1551) – królowa Polski, druga żona Zygmunta II Augusta, córka Jerzego Radziwiłła, kasztelana wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego, i Barbary Kolanki z Dalejowa. Bliskie więzy rodzinne łączyły ją z dynastią Piastów mazowieckich – jej ciotka, Anna Radziwiłłówna (1476–1522), była żoną księcia mazowieckiego Konrada III Rudego, a następnie od 1503 roku regentką Mazowsza.

W 1537 roku Barbara wyszła za mąż za Stanisława Gasztołda, wojewodę nowogrodzkiego, mianowanego później wojewodą trockim. Owdowiała 18 grudnia 1542 roku i zamieszkała ze swą matką, od 1541 roku również wdową, w Wilnie. Barbara nie cieszyła się wówczas dobrą opinią, krążyły plotki o jej licznych przygodach miłosnych.

Wiemy, że obdarzona była wyjątkową urodą i doskonałymi proporcjami ciała. Cerę miała białą, alabastrową, oczy ciemne, włosy bardzo długie, lekko rudawe. Wrażliwy na wdzięki niewieście Zygmunt August, któremu ojciec powierzył w 1544 roku rządy na Litwie, zakochał się w Barbarze od pierwszego wejrzenia. Nastąpiło to w październiku 1543 roku w Geranojnach, gdzie młody król załatwiał sprawy spadkowe po Gasztołdach.

Romans rozwijał się w absolutnej tajemnicy, ponieważ żyła jeszcze Elżbieta Habsburżanka, schorowana żona Zygmunta Augusta. Po śmierci królowej Elżbiety (w 1545 roku) kochankowie zaczęli widywać się regularnie, a ich związek przekształcił się w silne, obustronne uczucie. Spotkania odbywały się w wileńskim pałacu Radziwiłłów, który połączono na rozkaz Zygmunta Augusta krytą galerią z rezydencją królewską na zamku.

Przywiązanie Jagiellona do pięknej wdowy zostało wyzyskane przez jej brata, Mikołaja Radziwiłła „Rudego” i stryjecznego brata, Mikołaja Radziwiłła zwanego „Czarnym”, do umocnienia pozycji rodu radziwiłłowskiego na Litwie. Wykorzystali oni niedyspozycję Barbary spowodowaną rzekomą ciążą i skłonili Zygmunta Augusta do poślubienia kochanki. Związek małżeński został zawarty potajemnie w Wilnie między 28 lipca a 6 sierpnia 1547 roku.

Radziwiłłowie traktowali Zygmunta Augusta jako cennego sprzymierzeńca w walce prowadzonej z królową Boną, która dokonała rewindykacji na rzecz skarbu posiadanych przez nich wcześniej królewszczyzn. W krótkim okresie związku z Barbarą uzyskali oni od króla spore profity finansowe i nominacje na najwyższe urzędy na Litwie.

Po objęciu przez Zygmunta Augusta władzy w Polsce (w 1548 roku) doszło do gwałtownej opozycji w całym kraju przeciwko Barbarze i Radziwiłłom, na czele której stała królowa Bona i wojewoda krakowski Piotr Kmita. Przyzwyczajona do pobożnych królowych szlachta sprzeciwiała się powszechnie wyniesieniu na tron królewskiej konkubiny. Potężna nienawiść znalazła odbicie w obelżywych mowach, pamfletach i broszurach. Wojewoda sandomierski Jan Tęczyński wolał widzieć Wawel zajęty przez Turków, niż służący za rezydencję Barbarze, a Mikołaj Rej z Nagłowic pisał o parszywym ciele małżonki królewskiej. Jeszcze ostrzej wyraził się inny pisarz, Stanisław Orzechowski, który nazwał ją nierządnicą wprawną we wszelkiego rodzaju rozpuście.

Miejscem dramatycznych wydarzeń był sejm piotrkowski, zwołany jesienią 1548 roku. Izba poselska i większość senatorów domagała się rozwiązania małżeństwa. Król jednak pozostał nieugięty i zagroził abdykacją. W lutym 1549 roku wprowadził Barbarę na Wawel, opuszczony wcześniej na znak protestu przez Bonę i wszystkie siostry. Dążył również do osłabienia opozycji. Zawarł w tym celu przymierze z Habsburgami i zjednał sobie papieża, a następnie biskupów, którym obiecał wydanie edyktu przeciwko różnowiercom.

Dzięki tym posunięciom 7 grudnia 1550 roku w katedrze wawelskiej odbyła się koronacja Barbary na królową Polski. Wkrótce po tej ceremonii stan jej zdrowia bardzo się pogorszył. Nastąpiły ataki silnej gorączki, wywołanej przez ropiejące wrzody. Zdaniem Z. Kuchowicza był to rak narządów rodnych, Barbara bowiem cierpiała od jesieni 1547 roku na krwotoki, uważając je początkowo za poronienia. Współcześni, łącznie z Radziwiłłami – „Czarnym” i „Rudym” – byli przekonani, że Barbara była chora wenerycznie. Królowa zmarła na Wawelu, a pochowana została w katedrze w Wilnie.

Postać Barbary i jej małżeństwo z Zygmuntem Augustem wywołały wiele dyskusji i sprzecznych sądów, głównie jednak ujemnych. Krytycznie ocenił ją np. historyk L. Kolankowski, autor wznawianej kilkakrotnie „Polski Jagiellonów”. Poświęcono jej liczne prace i utwory literackie, m.in. tragedię narodową „Barbara Radziwiłłówna” A. Felińskiego, wydaną w 1820 roku. Romans Barbary z ostatnim z Jagiellonów przedstawiony został również w filmach fabularnych: „Barbarze Radziwiłłównie” z 1936 roku (reżyseria J. Lejtes) i w „Epitafium dla Barbary Radziwiłłównej” z 1983 roku (reżyseria J. Majewski).

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.