August III Wettyn (król Polski 1733–1763)

fot.domena publiczna Portret króla Augusta III Wettyna w stroju polskim, Louis de Silvestre

August III Wettyn (ur. 17 października 1696, zm. 5 października 1763) – król Polski i elektor saski (jako Fryderyk August II) od 1733, jedyny syn Augusta II Mocnego i Krystyny Eberhardyny, córki Krystiana Ernesta, margrabiego brandenburskiego z linii Hohenzollernów na Bayreuth.

Po obiorze ojca na króla Polski w 1697 roku opiekę nad pozostawionym w Saksonii następcą tronu sprawowała babka, Anna Zofia, księżna duńska, która wychowała go w protestantyzmie. W 1709 roku August II w zamian za udzielone mu przez Rzym poparcie w powrocie na tron polski złożył papieżowi obietnicę nawrócenia syna na katolicyzm. W 1711 roku wysłał go w tym celu w towarzystwie wojewody inflanckiego Józefa Kosa w długą podróż po Europie.

Przejście królewicza na katolicyzm odbyło się potajemnie w 1712 roku podczas pobytu we Włoszech, w Bolonii. Wiązało się ono także z dalekosiężnymi planami ojca, który spodziewając się kryzysu dynastycznego w cesarstwie, zamierzał ożenić go z arcyksiężniczką austriacką, aby otworzyć tym drogę do przejścia przez Wettynów spadku po Habsburgach.

Publiczne ujawnienie zmiany wyznania nastąpiło w 1717 roku po uzyskaniu za pośrednictwem papieża zgody dworu habsburskiego na ślub Augusta z Marią Józefa, córką cesarza Józefa I. Związek małżeński zawarto 20 sierpnia 1719 roku w Wiedniu.

W latach 1719–1733 następca tronu przebywał w Dreźnie, przygotowując się do przyszłej roli władcy. Brał udział w posiedzeniach tajnego gabinetu, w rokowaniach międzynarodowych i zdobywał wiedzę o rządzeniu państwem od najwybitniejszego ministra saskiego, Jakuba Henryka Flemminga. Po śmierci ojca objął tron saski, a następnie podjął starania o uzyskanie korony polskiej.

Przeciwko przedłużeniu unii polsko-saskiej występowały jednocześnie Rosja, Prusy i Austria, które w 1732 roku zawarły układ wykluczający Sasa od sukcesji w Polsce (tzw. traktat Löwenwolda). Mocarstwa te obawiały się zaprowadzenia w Polsce monarchii dziedzicznej pod berłem Wettynów i zakłócenia tym samym równowagi politycznej w środkowowschodniej Europie.

Dzięki zabiegom dyplomacji saskiej latem 1733 roku August uzyskał poparcie dla swej kandydatury na tron polski ze strony Rosji i Austrii. W zamian zgodził się na nadanie Kurlandii faworytowi cesarzowej Elżbiety, Ernestowi Bironowi, zobowiązał się też do zachowania obecnego ustroju w Polsce i uznał sankcję pragmatyczną cesarza Karola VI, odsuwającą córki cesarza Józefa I od spadku po Habsburgach. Pomimo tych ustępstw przegrał rywalizację o koronę ze Stanisławem Leszczyńskim, który 12 września 1733 roku wybrany został na króla Polski.

W tej sytuacji Rosja zdecydowała się na zbrojną interwencję. Po dotarciu wojsk rosyjskich nad Wisłę doszło do drugiej wolnej elekcji we wsi Kamień pod Pragą i 5 października 1733 roku okrzyknięto Augusta władcą Polski. W Tarnowskich Górach 6 stycznia 1734 roku zaprzysiągł on pacta conventa, a 17 stycznia 1734 roku został koronowany wraz z żoną w Krakowie w obecności skromnego grona senatorów, których ledwo wystarczyło do niesienia insygniów króla i królowej. Mała frekwencja posłów przybyłych na sejm koronacyjny uniemożliwiała jego odbycie, co było precedensem w historii polskiego parlamentaryzmu.

Pozycja nowego władcy, wyniesionego w wyniku bezprawnie przeprowadzonej elekcji, wbrew woli większości, w oparciu o obce siły, była w społeczeństwie polskim bardzo słaba. Panowanie Augusta III musiała utrwalać jeszcze przez kilka lat armia sasko-rosyjska, która po zdobyciu Gdańska (21 VII 1734) prowadziła walkę z popierającą króla Stanisława konfederacją dzikowską. Okres dwukrólewia zakończył się dopiero w 1736 roku wraz z abdykacją Stanisława Leszczyńskiego, a zwołany w tym roku sejm pacyfikacyjny przyniósł powszechne uznanie Sasa.

Wewnętrzne sprawy Saksonii oraz przywiązanie króla do Drezna i tamtejszych rozrywek powodowały, że August III przebywał w Polsce (pomijając okres wojny siedmioletniej) bardzo rzadko i krótko, a jego wizyty dotyczyły tych kwestii, które mogły być rozstrzygane tylko na terenie Rzeczypospolitej. Bywał więc na sejmach i radach senatu, zwoływanych często dla wygody władcy w pogranicznej Wschowie.

Na jego politykę największy wpływ wywierali zaufani drezdeńscy ministrowie: Józef Aleksander Sułkowski, a po jego upadku w 1738 roku Henryk Brühl. W Polsce opierał się na partiach magnackich. Początkowo w roli stronnictwa dworskiego występował klan Potockich (do 1743 roku), później (do 1752 roku) Czartoryscy, a po rozstaniu się dworu z Familią koteria powstała wokół zięcia Brühla, marszałka nadwornego koronnego Jerzego Augusta Mniszcha.

Reformy promowane przez kolejne stronnictwa nie mogły zostać zrealizowane z powodu niekonsekwencji króla, skłócenia magnatów i działalności opozycji, która za panowania Augusta III zerwała niemal wszystkie sejmy. W 1738 roku storpedowała ona w ten sposób wielką reformę skarbowo-wojskową, przygotowaną przez komisję kierowaną przez prymasa Teodora Potockiego.

Zasadą polityki międzynarodowej króla był sojusz z Rosją. Zapewnił on Sasowi stosunkowo spokojne panowanie w Polsce i uchronił kraj od wyniszczających wojen z Prusami. Polityka wewnętrzna podporządkowana była jego ambicjom dynastycznym, a zainteresowanie władcy reformami wiązało się często z planami wykorzystania Polski do umocnienia pozycji Wettynów w środkowej Europie. Wystarczy tutaj wspomnieć okres drugiej wojny śląskiej (1744–1745), w trakcie której August III wysunął projekt wzmocnienia sił zbrojnych Rzeczypospolitej i włączenia jej do walki przeciwko Prusom.

fot.Johann Samuel Mock/domena publiczna Wjazd Augusta III do Warszawy.

Plany reform wojskowych, mimo poparcia Rosji i Austrii, a w samym kraju Czartoryskich, został jednak udaremnione przez zerwanie sejmu w 1744 roku za sprawą stronników dworu berlińskiego. Przeciwnikami reform tak potrzebnych krajowi byli wówczas Potoccy, zaliczani kilka lat wcześniej do obozu proreformatorskiego. Prywata magnacka, dezorientacja polityczna i anarchia paraliżowały nawet te inicjatywy króla, które były wyjątkowo korzystne dla Polski. W ostatnich latach jego rządów destrukcyjną rolę odgrywali Czartoryscy. W ramach walki z dworem zerwali oni sejm w 1761 roku, uniemożliwiając tym samym przeprowadzenie reformy monetarnej.

Uczestnictwo Augusta III w wojnach o Śląsk miało zapewnić Wettynom pas ziemi śląskiej łączący Saksonię z Polską, a w najśmielszych planach koronę cesarską, tymczasem przyniosło wyłącznie niepowodzenia i upokorzenia. W 1741 roku August III wystąpił przeciwko Marii Teresie i zgłosił w imieniu żony pretensje do dziedzictwa po Habsburgach. W obliczu przewagi militarnej Austrii zawarł z nią pokój 28 lipca 1742 roku, a następnie alians. Zbliżenie z Austrią w 1744 roku ściągnęło na Saksonię najazd wojsk pruskich, które zmusiły króla do dłuższego pobytu w Polsce.

Jako elektor saski zawarł 8 stycznia 1745 roku w Warszawie układ sojusznicy w Anglią, Holandią i Austrią przeciwko Prusom, uzyskując od sprzymierzeńców w tajnym artykule przyrzeczenie pomocy we wzmocnieniu władzy królewskiej w Polsce. Układ pozostał niezrealizowany, a August III po pogromie wojsk saskich i spustoszeniu części elektoratu przez Prusy zmuszony był 25 grudnia 1745 roku podpisać z monarchą pruskim pokój w Dreźnie. Zobowiązał się przy tym do wypłacenia Prusom miliona talarów odszkodowania.

Liczne sojusze z Francją, Austrią, Rosją i Szwecją nie uchroniły Sasa od całkowitej klęski w wojnie siedmioletniej przeciwko Prusom (1756–1763). Najazd wojsk króla Fryderyka II na Saksonię zakończył się kapitulacją Sasów pod Pirną (15 X 1756) i wypędzeniem Augusta III do Polski. Okupacja pruska trwała do 1763 roku i zniszczyła całkowicie Saksonię, obracając w ruinę kwitnące Drezno.

Król wiązał jeszcze nadzieje na odszkodowania wojenne ze zwycięstwami armii rosyjskiej, która przemaszerowała przez Polskę i zaatakowała Prusy. Dopóki żyła cesarzowa Elżbieta, mógł liczyć na poparcie Rosji, szczególnie w kwestii sukcesji saskiej w Polsce. Wyrazem tego było osadzenie w 1759 roku w Kurlandii, za zgodą Rosji, królewicza Karola. Śmierć Elżbiety w 1762 roku oraz objęcie władzy przez Piotra III i Katarzynę II zaważyło nie tylko na wyniku wojny siedmioletniej, ale i na dalszych losach związku polsko-saskiego. Rosja zawarła natychmiast pokój z Prusami i zmusiła Karola do opuszczenia Kurlandii. Katarzyna II zaczęła także udzielać poparcia planom Czartoryskich, którzy przygotowywali w Polsce zamach stanu.

August III zagrożony detronizacją, po zawarciu pokoju w Hubertusburgu (15 II 1763), uwalniającego Saksonię od pruskiego okupanta, opuścił Polskę i wyjechał do elektoratu, gdzie uczęszczał na przedstawienia operowe i oddawał się ulubionej rozrywce – polowaniom. Zmarł nagle w Dreźnie i pochowany został w tamtejszym kościele dworskim (Hofkirche).

Ze związku z Marią Józefą miał 14 dzieci. Wieku dojrzałego doczekało się tylko pięciu synów: Fryderyk Krystian (1722–1763), od 1763 roku elektor saski, Franciszek Ksawery (1730–1806), Karol (1733–1796), książę Kurlandii w latach 1759–1763, Albert (1738–1822), książę cieszyński, i Klemens Wacław (1739–1812), arcybiskup-elektor Trewiru.

Historycy polscy do połowy XX wieku kreślili jednostronny, negatywny obraz Augusta III. Zarzucili mu brak zainteresowania dla rządów i losów Saksonii i Polski, lenistwo, obżarstwo, skłonność do wyręczania się innymi ludźmi, nieznajomość języka polskiego. W. Konopczyński nazwał go gnuśnym, apatycznym, ociężałym i otyłym Sasem, któremu wystarczały za rozrywki prostackie zabawy z błaznami, wycinanie figurek z papieru i strzelanie z nudów do psów. Jaśniejsze światło na postać tego króla rzucił kilka lat temu J. Staszewski, autor jedynej polskiej biografii Wettyna.

Krytyczne oceny wynikają z bilansu jego panowania, które trudno uznać za udane. Jedyne osiągnięcia Sasa dotyczą kultury i sztuki. Był miłośnikiem klasycznego malarstwa, powiększył znacznie zbiory Galerii Drezdeńskiej i rozbudował zespół pałacowy w Hubertusburgu. Przyjął na swój dwór włoskiego architekta Gaetana Chiaveriego, który zaprojektował katolicki kościół dworski w Dreźnie oraz nową elewację zamku warszawskiego od strony Wisły, powstałą w latach 1741–1746.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.