Alfons I Zdobywca (ur. 25 VII 1110 w Guimaraes, zm. 6 XII 1185 w Coimbrze) – hrabia Portugalii od 1112 r., pierwszy król Portugalii od 1139 r. Syn Henryka Burgundzkiego, hrabiego Portugalii, oraz Teresy Kastylijskiej, córki Alfonsa VI, króla Leónu i Kastylii. Z małżeństwa z Matyldą (1125-1157), córką Amadeusza III, hrabiego Sabaudii, miał siedmioro dzieci, m.in. Sancho I (1154-1212), od 1185 r. króla Portugalii. Pochowany w kościele Santa Cruz w Coimbrze.

Po śmierci ojca (1112) władzę w imieniu Alfonsa sprawowała jako regentka Teresa Kastylijska. Samodzielne rządy w hrabstwie objął dopiero w 1128 r. po wznieceniu rebelii przeciwko matce, pokonaniu jej w bitwie pod São Mamede i wypędzeniu z kraju. Początkowo był lennikiem władców Kastylii i Leónu. Po zwycięstwie nad Maurami, odniesionym 26 lipca 1139 r. pod Ourique, ogłosił się królem, uniezależniając Portugalię od dotychczasowego suwerena. Tytuł królewski Alfonsa został uznany przez Kortezy w Lamego w 1143 r., a następnie przez Kastylię w 1143 r. i papieża Aleksandra III w 1179 r.

Prowadzone przez Alfonsa wojny z muzułmanami przyniosły Portugalii znaczne zdobycze terytorialne. W 1147 r. zdobył Santarem i Lizbonę, która opanował z pomocą krzyżowców angielskich. W następnych latach przesunął granicę państwa na południe od rzeki Tag, zdobywając na Maurach kilka ważnych miast, m.in. Alcácer do Sal (1158), Beję (1162) i Evorę (1165). Dalsza ofensywa została powstrzymana przez króla Leónu Ferdynanda II, który sprzymierzył się w tym celu z Maurami.

Decydująca okazała się bitwa stoczona przez Alfonsa z wrogimi wojskami w 1169 r. pod Badajoz, gdzie monarcha portugalski po upadku z konia i złamaniu nogi dostał się do niewoli króla Leónu. Wypadek ten pozbawił go na zawsze możliwości dosiadania konia. Po odzyskaniu wolności, za cenę wyrzeczenia się części zdobyczy, osiadł w Coimbrze na północy kraju i zrezygnował z dalszych działań wojennych.

Rekonkwistę podjął na nowo jego syn Sancho, który w ostatnich latach panowania Alfonsa piastował stanowisko naczelnego wodza wojsk portugalskich. W 1178 r. wkroczył na ziemie Maurów i dotarł aż do okolic Sewilli. Z kolei w 1184 r. odparł pod Santarem wielką armię muzułmańską, dowodzoną przez kalifa Abu Jakuba Jusufa.

Alfons był wielkim protektorem zakonów rycerskich. Obdarował nadaniami ziemskimi zakony: szpitalników, templariuszy oraz Santiago de Espada. W 1162 r. utworzył zakon rycerski Aviz do walki z Maurami. Sprowadził do Portugalii cystersów, w 1152 r. ufundował słynne opactwo cysterskie (Mosteiro de Santa Maria) w Alcobaça. Dał początek dynastii burgundzkiej.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców Europy średniowiecznej (Wydawnictwo Poznańskie 2005) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.