Przedhistoryczne dzieje Suwalszczyzny znane są głównie z badań, które rozpoczęły się w latach 50. XX wieku. Zespół młodych naukowców zainicjował wówczas – niezwykle nowoczesny i wyprzedzający swoje czasy – projekt multidyscyplinarnych badań nad pradziejami Suwalszczyzny. Badacze (archeolodzy, antropolodzy, językoznawcy, przyrodnicy i historycy) zebrani pod sztandarami Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej przez mniej więcej dwie dekady, prowadzili żmudne prace, których wyniki do dziś stanowią podstawę wiedzy o przeszłości tej pięknej krainy. Badania oraz historia Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej są niesamowite i fascynujące. Powstał już na ten temat zbiór opracowań, a w przygotowaniu są kolejne!

Badania Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej

Widok kompleksu osadniczego w Osowej z lotu ptaka © M. Pisz, na licencji CC-BY-SA 4.0

W orbicie zainteresowań Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej znalazł się również zespół osadniczy w miejscowości Osowa, gmina Suwałki. Podczas badań wykopaliskowych na cmentarzysku kurhanowym oraz nieodległej osadzie udało się odkryć liczne zabytki, a także zgromadzić szereg danych, które stanowią  bezcenne świadectwo minionych czasów.

Lokalizacja obszaru badań (czerwona ramka) na tle numerycznego modelu rzeźby terenu © A. Teodorski, na licencji CC-BY-SA 4.0

Wyniki prac, prowadzonych przeszło pół wieku temu, były na tyle przełomowe, że dały podstawę do wpisania obu stanowisk do rejestru zabytków archeologicznych, czyli objęcia ich najwyższą formą ochrony prawnej. Obecny powrót naukowców do stanowiska w Osowej został sprowokowany przez rozwój technologiczny i metodyczny, a także towarzyszącą im zmianę doktryny konserwatorskiej. W tym wypadku archeolodzy odeszli od koncepcji klasycznych badań wykopaliskowych, a w ich rękach znalazły się nie łopaty, lecz nowoczesne urządzenia pomiarowe. Tak oto rozpoczął się nowy etap nieinwazyjnych badań archeologicznych na Suwalszczyźnie.

Bałtowie – dawni mieszkańcy tej ziemi

W starożytności Suwalszczyznę zamieszkiwały ludy bałtyjskie, w archeologii nazywane kulturą sudowską. Swoich zmarłych grzebali w ziemi niespalonych lub poddanych kremacji. Nad pochówkami budowano niemal okrągłe, kamienno-ziemne konstrukcje nazywane kurhanami. W obrębie pojedynczego nasypu spoczywać mógł jeden, kilku lub nawet kilkunastu zmarłych. Przepalone szczątki ludzkie składano bezpośrednio do ziemi lub w glinianym naczyniu – popielnicy. Niespalone ciała przodków grzebano ułożone w pozycji wyprostowanej na plecach. W przypadku obu form pochówków nierzadko rejestrowano obecność dodatkowych kamiennych konstrukcji (obstaw, bruków). W Osowej badacze zarejestrowali niespełna 120 kurhanów, w których ujawniono ponad dwieście grobów! W ostatnią podróż zmarłych wyposażano w broń, ozdoby, przedmioty codziennego użytku oraz naczynia. Cmentarzysko funkcjonowało od połowy II do połowy V wieku n.e.

Popielnica z prochami zmarłego odnaleziona na cmentarzysku kurhanowym w Osowej ©Muzeum Podlaskie w Białymstoku, na licencji CC-BY-SA 4.0

Około 150–200 metrów od kurhanów znajdowała się strefa życia doczesnego – osada otwarta, czyli bez widocznych dziś śladów umocnień. Samo miejsce, wybrane do życia przez ludność kultury sudowskiej, miało naturalne walory obronne: cały obszar to swego rodzaju ostaniec, otoczony wodami Czarnej Hańczy oraz terenami podmokłymi.

Współczesne badania

W latach 2021–2022 Fundacja Terra Desolata realizuje projekt pod nazwą Wieloaspektowe badania weryfikacyjne wybranych stanowisk archeologicznych Suwalszczyzny. W ubiegłym roku różnorodnym badaniom poddaliśmy kompleks osadniczy właśnie w Osowej. Wykorzystaliśmy spektrum badań geofizycznych: metodę geomagnetyczną, metodę elektrooporową oraz pomiary za pomocą georadaru. Uzupełnieniem tych prac były klasyczne archeologiczne badania powierzchniowe, analizy geomorfologiczne oraz różnego rodzaju analizy wykonywane w środowisku GIS. A wszystko po to, żeby dowiedzieć się jak najwięcej o wytypowanych stanowiskach archeologicznych – o ich stanie zachowania i obecnym zasięgu. Na ten problem badawczy patrzymy jednak szerzej: analizujemy najbliższą okolicę pod kątem na przykład dostępności do wody. Wszak to uwarunkowania środowiskowe – zdecydowanie bardziej niż dziś – wpływały na wybór miejsca do życia.

Widok badań prowadzonych na osadzie – w pracach uczestniczyli również mieszkańcy Osowej i okolicznych miejscowości ©Muzeum Podlaskie w Białymstoku, na licencji CC-BY-SA 4.0

Badania geofizyczne wykazały wiele różnorodnych anomalii, z których znaczna część stanowi dowód na obecność obiektów archeologicznych. Potwierdzenia dostarczyły wiercenia geologiczne: udało się uchwycić ślady warstwy kulturowej. Analiza wyników wykorzystanych metod i ich porównanie pozwoliły na bardziej precyzyjne określenie zasięgu osady. Udało się również oszacować stopień przebadania cmentarzyska oraz wskazać miejsca, gdzie najprawdopodobniej znajdują się jeszcze obiekty archeologiczne. Oznacza to, że założenia projektu zostały osiągnięte. A wszystko po to, żeby lepiej poznać, zrozumieć i chronić przeszłość!

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z artykułem 80 ustęp 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 roku o grach hazardowych.

Źródło: Archeowieści

Autor: Iwona Lewoc – archeolog, doktorantka na Wydziale Nauk o Kulturze i Sztuce Uniwersytetu Warszawskiego, prezes Fundacji Terra Desolata, zajmuje się archeologią bałtyjską.

Redakcja: A.C.

Korekta językowa: A.J.